ساڵەو 1975 هێزوو پێشمەرگەی کە ژمارەشا زیاتەر جە 100 هەزار کەسا بێنێ، سەرو داواو مەڵا مسەفای بارزانی چەکەکێشا نیێرەو بەرەو ئێرانی ڕەمێ. ئی ڕووەدایە  ٦و نیسانینە دماو ئیمزاکەردەی ڕێککەوتەینامەو جەزائیری بەینوو ئێرانی و عێراقینە ڕووەش دا و بە نامێ 'ئەشبەتاڵ'یوە تارێخوو پانیشتوو کوردستانینە تۆمار کریان. ئاشبەتاڵ؛ بە ماناو "مدرای کۆشیای"، بەڵام جە چوارچوەی سیاسینە بە ماناو ئەرەیاونای مەڵا مسەفا بارزانیینە کە "شۆڕش دماییش ئامان"، کێشیایوە کوردی جە کەشەکا. جگە چینەیە پەی هەوەڵ جاری بێ تارێخوو کوردستانینە کۆشیای و سەرەورادی لاو خودوو سەرۆکەکەیوە دلێنە بشۆ.

ساڵاو ١٩٧٠

پانیشتو کوردستانینە ئی ڕووەدایێ خەساریی فرەشا یاونان، نە سەرەتێنێ و نە دمایینێ. هەرپاسە سەردەموو 1961 تا 1970 یۆن چا قۆناغا که جەنگ و کۆشیای مەنتێقەکەنە فرە قەوەت بییەن. کۆشیای گەلاو مەنتێقەکەی، بە دەرئەنجامو سیاسەتو بەروو بارزانی، جە ١١و ئادارو ١٩٧٠ینە بە 'مانیفێستو ئاشتی' یۆ جە ئەوەڵین گورزەکاش وەرکەوت. مانیفێستەکە چەنی سەدام حسێنی ئیمزا کریابێ، کە ئا وەخت یاردیەدەروو سەرۆککۆمارو عێراقی بێ. ئامانجی سەرەکیی ڕژێموو بەعسی دلێنەبەردەی کۆشیای کوردا بێ بەتەمامی و سیاسەتەکاو بارزانی ڕاشا پەی ئی داوایێ کەردۆ.

قسەکاو مەڵا مسەفای تاراننە کە پەی ڕۆنامەو کیهانی واتێبێنێش

مەڵا مسەفا و ئانێ چنیش بێنێ، کە ساڵەو ١٩٧٥ دماییئامای شۆڕشیشا ئەرەیاونا و لوێ تاران. جە 10و ئایارو 1975 بارزانی چەمپنەکەوتەێوەش چەنی ئەمیر تاهیری پەی ڕۆنامەو کەیهانی کەردەن و ماچۆ: "هەرمانەو من دماییش ئامان". ئیتر من دەورو سەرکردەو کوردیم عێراقنە نەمەنەن. هاگادارو ڕێککەوتەی جەزائیری نەبێنا. بەڵام من پەشتگیریی ئی ڕێککەوتەیە مکەروو. چونکوم ئیسفادەش پەی گەلو ئێرانی هەن.  سەرجەمو ئانیشا قازانجشا پەی ئێرانی بۆ پەی کوردیچ قازانجنێ. ڕۆژنامەکەیچ دماو قسەکاو بارزانی واتش: "سەردەمی گرنگوو عێراقی بەتەمامی دماییش ئاما، ئانە نیشانەما مدۆنێ، کە ئەنجامو ئاشبەتاڵی پانیشتو کوردستانینە چە هەلومەرجێوەنە ڕووەش دێنە".

قاسملۆ و کۆمیتەی کاتی (قیادە موەقەت)ە و بنەیانەو بارزانی

چا قۆناغەنە دوکتۆر عەبدولڕەحمان قاسملۆ، ڕابەری شۆڕشگێڵنیی وەرکەوتو کوردستانی و وەرپەرسو حیزبی دێموکراتو کوردستانو ئێرانی بێ. قاسملۆ کتێبەکەیشنە بە نامێ خیانەتو (قیادە موەقەت)ەی وەنەو گەلو کوردی ئی قۆناغەما نیشانە مدۆنێ.  

قاسملۆ باسش کەرۆ کە دڵوەشا پانەیە گەلو پانیشتو کوردستانی بە ڕێککەوتەیی 11و ئادارو 1970ی متاوانێ بەشێو جە مافەکاو وێشا دەوڵەتو عێراقینە وربگێرانێ و جە نویسیایەکاشنە باس چانەیە  مکەرۆ کە چالاکییەکێشا دژوو ئێرانی پەی پارێزنای دەسکەوتەکاو خەڵکو پانیشتو کوردستانی دەمێوەن لاو بارزانییەکاوە قەدەغێ مکریا. قاسملۆ نویستەیەکاشنە باسو ئانەیە مکەرۆ، کە دماو مانیفێستو ١١و ئاداری چەنی مسەفا بارزانی کۆ بییەنۆ و ماچۆ: "ئینە یاگێ دڵوەشیینە پەیما، کە کێشەو کوردی پانیشتوو کوردستانینە چارەسەر مبۆنێ و گرنگتەرین چێوێ ئانەنە کە پێویسا جمیەروو کوردی چا چەنی ئێرانی نەمەنۆ. دماو مانیفێستو ١١و ئاداری، بەشێو جە سەرکردەکاو پارتیما بە مەبەسوو یاردەیدای و قەوەتکەردەی هێزەکاو وەرکەوتوو  کوردستانی لوێ سەرێ بارزانییشا دا.  داواشا وەنەو بارزانیی کەردە کە ڕاگێری وەنەو هاموشۆ و پانیشت و وەرکەوت و کۆشیایی وەرپەرساو پارتی دیموکراتو کوردستانی و کادیرە پێشمەرگا نەکەرۆ. بارزانی جە جوابنە بە سەرکردەکاو پارتیما وات: "هاتهاموشۆتا پەی ئێرانی بە حیچ لەونێ نمەبۆ و نمەبۆ شمە پانیشتنو کوردستانینە بیدێ، بەتایبەتی نمەبۆ هێزتا یاگە سنوورییەکانە بۆ."

قاسملو: پەدەکە چەنی ساواکی هەرمانە کەرێ

قاسملو کتێبەکەشنە ئاماژەش بە پاکتاوکارییەکاو بارزانی دان و واتەنش، "ئیتر چێگە ئۆتۆنۆمیێو هەن و کورد وەزیرش هەن. خاسا کە چەنی عێراقی پەیوەندیی ساز بکەرا و بلاوە شارەکا تا چێرو کۆنترۆڵوو ئادیشانە با". سەبارەت پانەیە قاسمو ماچۆ: "دما وەڵێنیاری تایبەتو بارزانی ئێمە خەباتما شارەکاو عێراقینە زیاتەر کەرد. بە فەرمانەو شاو ئێرانی، لایەنەکاو سەر بە بارزانی دژوو ئێمە دەسشا بە هەڵمەتێوی نامەزڕنای کەرد. بارەو پەیوەندییەکاو ئێمە و عێراقیوە واچێنێ 'وێشا ورەتەن'. دەزگاو پارێزنای سەر بە پەدەکەی چەنی: ساواکی (هەواڵگێریی ئێران)ی سیخوڕەکێشا خزنێنێ دلێ ڕێکوستەیەکاماوە پانیشتوو کوردستانینە. نامێ "کۆمیتەو دیموکراتیکی کاتی ''یشا نیابێ وێشاوە. بەڵگەم هەن کە ساواک ڕاو پاراستنیوە هامکاریی لۆجستی و چەکش پەی کیانێنێ. ئا پێکئامایە سەرو کاغەزیوە مەرزیارە، نەک حەر دژو ئێمە، پەی ئەرەمەرزنای پارتێو سەرنیشتنە و وەرنیشتوو کوردستانیچنە یۆبیەێوی قەوەتش وەش کەرد، خەبات کریێ". ئا قساو قاسملویە بارەو پەدەکەیوە بڕێو زانیاریێ بە ئێمە مدۆنێ.

چا ڕۆژگارەو تا ئارۆ فرەو قۆناو کۆشیای کوردستانی بیێنێ قوربانیی ئا سیاسەتەیە.

ئارۆنە بابەتەکە ورچنیەیا

چی ڕوانە  جادەو پانیشتو کوردستانینە پەرسەو ورچنیەی پەرلەمانوو هەرێمی گەرمەنە. گەل نزیکۆ چەمداریی هەڵمەتەو پەدەکەی مکەرۆ کە پەی ڕزگارکەردەی دەسەڵاتەکەیش وستەنش هەرمانە. هۆکارو لوای پەدەکەی پەی واشنتۆن، ئەنقەرە و تاران و بەغدای دماوستەی ورچنیەین. قەوەتتەرین تایبەتمەندیی گەلو پانیشتوو کوردستانیچ ئانەنە، کە ساعیبوو ویرۆکەردەێوی فرە قووڵینێ. ساڵاو ١٩٥٠یوە تا ئیساتێ بە شێویوی خاس دینامیکەکاو جەنگی مشناسا و خاس مزانانێ دینامیکەکاو ئارۆیچ وەروو چێشی کارێ کریێنێ و ئامانجەکە چێشارێ. گەلوو پانیشتی خاس مزانا کە هەوڵەکاو پەدەکەی پەی کەردەی ورچنیەیی هەرێمین. خاس مزانا کە سیاسەتوو 'پەنابەردەی و پەشتیبەستەی بە دوژمنی' کە پەدەکە ساڵاو ١٩٥٠یوە مکەرۆش، هەڵای بەردەواما.

مام جەلال: پەدەکە جە ورچنیەینە جە چینیچ بەرۆوە

پەدەکە تارێخوو ٨٠ ساڵەیشنە، ئیساتێنە ئینا لاوازتەرین کاتەکاشنە و تا ورچنیەیی پەرلەمانو هەرێمو پانیشتو کوردستانی نەکریۆ، ماوێوە فرەن ئینا هەوڵداێوە گەورەنە. بەتایبەت دماو فاڕای یاساو ورچنیەیەکا، پێسە مزانمێ ساڵەو ١٩٩٢ێوە پەدەکە بە چە شێوێوە بییەن بە پارتی یوەم. دەرئەنجامی یوەم  ئەوەکۆڵیای کۆمیسۆنو باڵاو ورچنیەیەکاو عێراقینە کە پەی کەردەی و ڕێکوستەی ورچنیەیەکا ئەرکدارێ کریێنێ. لابەردەی ٤٠٠ هەزار دەنگدەرە ساختان بێ بەشداریکەردیە جە ورچنیەینە و ناستەی ١١ کورسییە دیاریکریایاو کەمینەکان، کە تا ئیساتێ ئینێ دەسوو پارتینە. ئینە گردش بەروزوو ئانەینە پەدەکە پەی گردوو ئینیشا ئینا دلێ تەرسێوی گەورێنە. بە پاو یاساکێ ٣٠ هەزار دەنگدەرێ وەراوەروو یەک کورسیی پەرلەمانینێ، پێسەیچ ٤٠٠ هەزار دەنگدەرێ ساختێ ١٣ کورسیێنێ. لیستێوەن جە دەنگدەرە ساختاو جە شناسنامەی ساختەی و دەنگدەرە مەردان. جگە جە ساختەکارییەکاو پەدەکەی تەنیا ئینە نیا، مام جەلال هەستش پینەیە کەردەبێ و واچێ: "گەر پەدەکە چەنی چینیچ بلۆ ورچنیەیۆ بەرۆشۆ" ئی قسێ دۆخەکەی فرە جوان ڕۆشن مکەرۆوە.

گەر ورچنیەی بکریۆ چێش مبۆنێ

پێوەس پا هەلومەرجە دیاریکریایاوە بەشداریکەردەی پەدەکەی جە ورچنیەیینە پا مانێ مێ، کە پەدەکە دماو ٣٠ ساڵا حکومڕانی پانیشتوو کوردستانینە دەسەڵاتدارییش جە دەس مدۆنێ. ئینەیچە پا مانێ مێ، کە دماتەرەنە قۆنانێوی تازەی سیاسی دەس پنە مکەرۆ، پەوکای پەدەکەیچ ئینەیە قبووڵ نمەکەرۆ. ئی دۆخەیچە نیا بەرژەوەندیی پەدەکەینە. گەر ورچنیەی بکریۆ پەیش هەن بۆ بە حزبی دووەم یا پێسەو یەنەکەی بۆ. ئەمریکا بارەو ورچنیەیەکاوە هەڵوێسش نیشانە دا و دژو ئینەیچ تورکیا تا ورچنیەی نەکریۆ پەشتیوانییش وەنە مکەرۆ. هەرپاسە هەڵوێستوو ئێرانیچ سەبارەت بە پەرسەو ورچنیەی یاگێ بایەخین، چونکوم ئێران کارەکتەرێوی گرنگوو یاگەکێن. هەوڵەکاو نێچرڤان بارزانی پەی ڕازیکەردەی ئێرانی دماوستەی ورچنیەینە بەردەوامێنێ، ئەجیندای سەرەکیی لوایش پەی ئێرانی هەر ئینەنە، چەمەڕا مکریۆ ئێران ئی دۆخەیە جە چوارچوەو بەرژەوەندییەکاشنە بەکار بارۆنێ تا پەدەکە چەنی ئەمریکا، ئیسرائیلی و تورکیای دوور بوزۆوە.

هەڵوێستوو پەدەکەی بەرەی زیاتەر پەی دەسوستەینەی بەری مکەرۆەوە

گەر ورچنیەی بکریۆ و دەرنجامەکێچ چانێبا کە چەمەڕا مکریانێ؛ پەدەکە کە ساڵەو ١٩٩٦ینە بە تانک و دەبابێ سەدام حوسەینیوە هەولێرش جە پارتو یۆبیەیی ورگێرتۆ و پەرسەو دەنگدەرا 'حکومەتی تازەی و لوای پەرلەمانو هەولێری چەنی ورمسەنگنی' ئینا پەرسەو ڕۆینە. گەر ئەنجامێوی چینە بێ کایەوە پەدەکە ئینا  ویرۆکەردەێوی چانەنە کە بە حیچ شێوێوە چوارچوەو یاساینە دەزگاکاش مەدۆ دەسۆ. چی چوارچوەیچنە گەر قۆناغێوی یاسایی نێ وەرو، ئانە بە پاو یاساکا پۆلیسی فیدراڵیی عێراقی مافش هەن هەیە دەس بوزۆنێ دلێ هەرێمیوە. ئینەیچ ڕا پەی هێزەکاو پێسەو ئەمریکای، تورکیای و ئێرانی مکەرۆوە بەیانێ دلێ هەرێمیوە.

بارزانییەکێ چەنی یۆترینی مگنانێ قینەبەرێوە

هەڵوێستوو بارزانییەکا و پەکەدەی تا بێ ڕای زیاتەرە مکەرۆوە پەی دەسوستەینەی بەری پەی دلێ پانیشتوو کوردستانی. ئا قەیرانێ کە وەڵتەرێ ئاماژەما پنە دێ ناکۆکییشا وەش کەردەن دلێ بنەیانەو بارزانیینە. نێچرڤان بارزانی مەیلش هەن ورچنیەی بکریۆ، بەڵام سەرۆکوو پەدەکەی مەسعود بارزانی و سەرۆکوو حکومەتی مەسرور بارزانی ئینێ چەنی دماوستەیش. ناکۆکیی بەینوو بنەیانەو بارزانیی مگێڵۆوە پەی مەردەی بەگومانوو ئیدریس بارزانی تاتەو نێچیرڤان بارزانی، جە هەلومەرجێوەنە کە هامسەنگی فاڕیان، پاسە دیارا نێچیرڤان بارزانی ئامادەن مەسعوود و مەسرور بارزانی پەشتگۆش بوزۆنێ و چا سیاسەتا دوور نمەگنۆوە کە چێرخانش ئامادە کەردەن. یانی جە هامسەنگییی سیاسیی گریمانەکریانە، کاندیدوو یەنەکەی پەی سەرۆکایەتییی هەرێموو کوردستانی و سەرۆکوو هەرێمی، پەدەکەی ناڕەحەت مکەرۆ، گەر یۆ جە کاندیدەکا سەرکەوتە بۆ، نیگەرانیی " خاسا چێشم سەر مێ" بەینوو ئا لایەنانە کە نامێما ئاردێ  فرەتەر مبۆنێ. قینەبەرێ بەینوو بارزانییەکانە، بڕێو جارێ مفاڕیۆنە سیاسەتێو کە 'نەوینیابۆنێ'.

خەمی سەرەکیی ئەرەگیرکەردەی خاکوو پانیشتوو کوردستانییا

ورسەنگنای دەنگدەرا پەی "گەر پەدەکە بەشداری ورچنیەینە بکەرۆ، بەدڵنیایەوە بەرژەوەندییش چەنەشا". وردەکاریێوی تەرا پێوەس بە بازرگانییەکاو پەدەکەیوە کە سەرنجەو ئینسانی مکێشۆنێ. خەمی بنەڕەتی جە ئەنجاموو "سیاسەتەکاو ئیساتێنە" جەدەسدای ئا ٤٩ جەسەداو خاکوو ئیساتێنە، کە ئینا دەسوو پانیشتینە، پێسەو وەڵتەر سەروو جەختکەردەیوە سەروو ئی سیاسەتەیە نیمەی زیاتەروو خاکوو پانیشتی دەرنجاموو ڕێفراندۆمیوە کەوت دەسوو حەشدی شەعبی و سوپاو عێراقی. ئینە پێسەو ئەزموونێو، کە فکر نمەشۆوە و ویروو ئینسانینە مەنۆوە.

بازرگانی بەردەواما

کردەوەکاو پەدەکەی، لای سەریی گردیشاوە یەنەکە، پارتە کوردییەکای تەری، تووشوو جەنگێوی دلێیی تازەی قووڵتەری مکەرۆ و بازرگانییەکێ سەروو هەرێمیوە بەردەوامێنێ. چا یاگانە کە جەنگەکێش بە وەکالەت مفاڕیانێ، لایەنەکێ پەیام سەبارەت بە ئەکتەرەکاو دلێ مفاڕاوە، چا وەختانە بارزانی تاراننە بێ، باڤڵ تاڵەبانی سەرۆکوو یەنەکەی واشنتۆننە کۆبییەیوەش کەرد. حەرچەندە بە دوورش موینیۆ، بەڵام ئەگەروو ڕێککەوتەی چەنی یەنەکەی و دماوستەی ورچنیەی وەراوەروو بڕێو ئیمتیازایچنە باس مکریۆ. تەسەور مکریۆ تا ماوێوی نزیک ئا ناسەقامگیرییە باس کریان بەردەوام بۆ و پرۆژەیاساو ئا پڕۆسا بفاڕیاوە پەی خەڵکی.