پوختێوە بارەو ویەردەو هەورامانی و ژیوای خەڵکەکەیشۆ
هەورامان ئەگەر چواردەوریچش گیٛریابوٙ و ڕێکیٛچش وزیێبارە، خەڵکەکەش تاوانش پەنەوازەکا ژیوای ویٛش دەسوزوٙنە و پەکەش نەکەوتیٛنە
چنڎ تایبەتمەندیێوە ناوچەو هەورامانی و خەڵکەکەیش
دووەم بەشە
ئەگەر یوٙ پەرسوٙ ئەو هەورامیێوە یام ئەو یوٙی هەکە زانشتش بوٙ بارەو هەورامانیۆ و واچوٙ: تایبەتمەندییٛ هەورامانی و خەڵکەکەیش چیٛشنیٛ؟
بە پەیلوای من هەورامیەکە یام کەسە شارەزاکە ئەپی جوٙرە جواوش مڎوٙوە و ماچوٙ:
-هەورامان ناوچێوە سەخت و کەشەڵانا.
-خەڵکەکەیچش خەڵکێوەن هەرمانکەردەینە چەنەئاما و نەفەسدریٛژا.
-ەورامان ئەگەر چواردەوریچش گیٛریابوٙ و ڕێکیٛچش وزیێبارە، خەڵکەکەش تاوانش پەنەوازەکا ژیوای ویٛش دەسوزوٙنە و پەکەش نەکەوتیٛنە.
"هەورامان یاگیٛ هورکەوتەی دەیان هوٙنیارە نامدارانە"
هەورامان یاگێوەنە چوٙتاشیٛ و ئوٙسێ خاسیٛش چەنە بییٛنیٛ و ژەنیشا دەسڕەنگینیٛ بییٛنیٛ و جوٙڵا و ئوٙساکارەکیٛشا، پاڵێ و پوٙشاکی دەسچن و جاجم و بەرماڵ و وەریٛسە و گڵیٛمە و مەوجە و فەرەنجی و کەڕەک و مەهاڎیٛ و کاسەو چەمچەی چوین و وەروەماڵ و چنڎەها چیٛویٛ تەریٛچش چەنە دروسیٛ کریا.
- یاگیٛ هورکەوتەی دەیان هوٙنیارە نامدارانە.
. -زوانی هەورامی زوانێوە قەڎیمین و سەڎان ساڵیٛ ناوچێوە وەرفراوانو وەرکەوتی دلیٛڕاسەینینە زوانو ئایینی و ئەدەبی بیەن
هەورامان یاگیٛ شیٛخا و پیرا بییٛنە و ٩٩ پیریٛش چەنە بییٛنیٛ.
- هەتا سەدەی حەوتەمی کوٙچی خەڵکو هەورامانی نەلێنیٛ سەرو دینو ئیسلامی، ئی خاڵیٛ و چنڎانی تەر ڕاسیٛنیٛ و کەس نمەتاووٙ دڎانشا نەنیوٙ پوٙرە، وەلێم چیٛگەنە چنڎ پەرسێوە مەیا وەرۆ و پەرسا:
پەرسێوە جە گردی زاقتەرە چیٛگەنە سینە مزنوٙ و پەرسوٙ: ئانا زاناما شیٛخ نامێوە عەرەبیەنە و نامیٛنە پەی گەورەو ئایینو ئیسلامی و ڕابەری ئایینی ئا ئایینیە، ئەی واچیٛ (پیر) ی یانێ چیٛش؟
پەی جواوو ئا پەرسیٛ واچمیٛ:
پیر نامیٛنە پەی ڕابەری ئایینی ئایینو زەردەشتیەتی، گردما مزانمیٛ دەسەواچەو پیرو موغانیچ دنیاو ئەدەبینە فرە بەکار مێ
خوا یاربوٙ بەشێوە سەربەویٛنە بە وردیی قسیٛ سەرو پیرا هەورامانی و تایبەتمەندیەکاشا کەرمیٛ،وەلێم چیٛگەنە پەرسێوە تەرە هەنە ئارانە ئاڎیچە ئانیٛنە هەکە ئی گرد پیرە زەردەشتییٛ، هەورامانەنە چیٛششا کەردەن و چی چاگە گلیٛریٛ بییٛنیٛوە؟
خوٙ فرێوە جە ناوچەکا تەرو وەڵاتو کوردەواریی فرە بەپیتتەریٛ بییٛنیٛ جە هەورامانی و ژیوایچ وەشتەر و ئاسانتەر بیەن دلیٛشانە، گیٛرە خونچیا تەریٛچ بییٛبا پەی وەڵاو کەردەیۆ ویر و باوڕە دینیەکایچ.
ئایا چی ئەچی ناوچە سەخت و کەشەڵان و کەم دەرامەتەنە ئا گرد پیریٛ گلیٛریٛ بییٛنیٛوە؟
ئا ٩٩ پیرەیچە هەکە باسکریا تەنیا ئانیٛنیٛ هەکە کتیٛبەکا یارسانی و دەسنویسە قەڎیمیەکانە هەکە گرد هینی سەردەمو دماو ساسانیەکانیٛ توٙماریٛ کریێنیٛ و خوڎا مزانوٙ چنڎانی تەریچ بییٛبا و نامیٛشا گومە بییٛبوٙ.
چی ناوچەنە چی ئا گرد هونیارە ئەویٛستایی سەرەشا هوردان؟
ئایا پەی ئانەیە مەگیٛڵوٙوە هەکە: زوانی هەورامی پەیوەسیی ڕاسەوڕاسش بیەن چەنی ئا زوانیە هەکە پەنەش وچیوٙ زوانی ئەویٛستایی، یام ڕاستەر نیا واچمیٛ زوانی هەورامی هەر ڕوڵەو ئا زوانینە؟
ئا گرد کسمە دەسییٛ چی و چەنی دەگایەکا هەورامانینە پەرەشا سانان؟
جواوو ئی پەرسا ئا ڕازیٛنە هەکە هەورامان ٢٣٠٠ ساڵیٛن دڵو ویٛشەنە ئاستیٛنەشۆ
ڕاسەش و پاکەش ئانیٛنە هەکە تیرە یام هوٙزو موگان (موغان) ی وەڵیٛ سەرهوردای زەردەشتی و دینەکەیشەنە، ئاڎیٛ ساحیبیٛ ڕەسەنیٛ زوانو ویٛشا بیٛنیٛ و هەرمانەو (ئایرەوان) ئاترەوانیچشا گیٛرتیٛبیٛ دەسو ویٛشا و پا وەساسەتۆ پایەگێوە دیارشا بیٛ دلیٛ گلیٛرگەو ئا سەردەمینە، هەکە زەردەشتیچ سەرەش هوردا، گاتاکیٛش و سرود و دەقە ئاینییەکیٛش پا زوانیە واتیٛوە و چا ڕێوە ئا زوانە هەکە ئیسە هەورامی ڕوٙڵەی شەرعیشا، بیبە زوانی دینیی زەردەشتیەتی و وردە وردەی بە نامیٛ زوانو ئاویٛستایۆ نامیٛش بەرکەردە و دمای ماوێوە ئا نامیٛ بڕیا باڵاو زوانەکەیرە و موگەکیٛ تەنیا پیٛسەو تیرێوە مەنیٛوە گوایا بە زوانی ئاویٛستایی قسیٛ کەریٛنیٛ.
"داریوشی هەخامەنشین تەقەلاش کەردە دەسەڵاتو موگەکا کەمکەروٙوە"
پا نونگۆ موگەکیٛ دلیٛ ئاینو زەردەشتینە پایەگێوە هیٛقمشا دەس وست و فرەو ویارە سیاسیی و سەربازیی و داراییەکایچەنە قسیٛ یوەمە هینەو ئاڎیشابیٛ، بوٙنەو ئا پایەگایۆ دماتەریچ سەردەمو فەرمانڕەوایی مادەکا و هەخامەنشینەکا و ئەشکانیەکا و تاخایتێ ساسانیەکایچەنە فرە بە هیٛزیٛ بییٛنیٛ و قسیٛشا لوێنە و ئاڎیٛ پەشتەو دەسەڵاتو فەرمانڕەوایەکاوە بییٛنیٛ.
داریوشی هەخامەنشین تەقەلاش کەردە دەسەڵاتو موگەکا کەمکەروٙوە وەلێم نەک هەر نەتاواش بەڵکو دماجار ویٛچش پاسەشە نیشانەدا گوایا بیەن بە یۆ جە شوٙنکەوتەکا دینو زەردەشتی، ئازایی و چەنەئامایی موگەکا لوابیٛنە ئاستو ئەفسانەی و خەڵک پیٛسەو کەسە ئاسمانیا تەماشەشا کەریٛنیٛ و ئەرەجییٛشا دەسەڵاتێوە جادووییشا هەن و هەرچیشا گەرەکبوٙ تاوا کەراش.
ئی ویرۆکەردەیە لوان دلیٛ زوان و کلتور و فەرهەنگە ئەوروپیەکایچ و واچیٛ magi میٛجا ی سویدی وmagic میٛجیک ی ئینگلیزیچ حەر جە واچیٛ ماگ ی و موگیۆ هورگیٛریێنیٛ و بە ماناو جادووی و کوڵیٛنانیەتی مەیا.
هەر پا نونگەیچۆبیٛ وەختێ ئەسکەندەری مەکدۆنی تەپش کوا سەرو ئیٛرانی و دەسەڵاتو هەخامەنشینەکا، فرەتەرین کوشتارش جە موگەکا کەرد و کتیٛبو ئەویٛستایچ هەکە سەرو پوٙساوە نویسیابێوە بەردش یام سوچناش و پیا ئایینیەکیٛ دینو زەردەشتیچ هەکە پەنەشا وچییٛ: موگەکیٛ زەردەشتی، وەختو ئا هەڵمەتیٛنە دویٛ یاگیٛ سەرەکییٛنە ئەرەنیشتیٛ بیٛنیٛ.
یوە: ئەستەخر/ ئەستێڵ پایتەختو زمسانەو هەخامەنشینەکا (شارێوە بیەن کەوتەن پاینو ئیٛرانیۆ).
دووەم: هەگماتانا/ هەمەدان پایتەختی هامنەو هەخامەنشینەکائانیٛشا هەکە وەختو هەڵمەتەکیٛ ئەسکەنڎەری مەکدۆنینە شارو ئەستەخرینە بیٛنیٛ وەرو ئانەی هەڵمەتەکیٛ ڕوەو ئاگەی بیٛ و ئاڎیچی بەرەنگاریی فرەشا کەرد پەی پاریٛزنای دین و دەسەڵاتەکەیشا، فریٛشا کوشیێ و ئانیٛچشا هەکە نەکوشیێ ڕەمێ ڕووەو هندستان.
ئانیٛچشا هەکە هەگمەتانا بیٛنیٛ زەرەری کەمتەرشا وەنە کەوت و دەرفەتو ویٛلادایشا دەس کەوت و ڕەمێ ڕووەو ناوچە کەشەڵانەکا و چاگە مەنیٛوە، ئامای موغ و پیر و ڕاوەبەرە زەردەشتیەکا ڕوەو هەورامانی و ئاوردەی زوانەکەیچشا چەنی ویٛشا، بی بایسو ئانەیە هەکە دماتەر ئا سەروەتە ئەدەبیەشە چەنە خیٛزیوٙ.
ئا موغیٛ هەکە ئامێ ڕوەو هەورامانی فریٛشا دەسەڵاتداریٛ و ڕابەریٛ دینییٛ و سەروٙک هوٙزیٛ و ڕاویٛژکاریٛ پاشای و میرزێ و ژەن و زاڕوٙڵیٛ و یاساوڵەکیٛشا و خزمەتکارەکیٛشا بیٛنیٛ و کریوٙ وچیوٙ هەزاران بنەیانیٛ و کەسیٛ بییٛبا، ئی ڕەو و کوٙچە دماتەر هەورامانەنە فاڕیای دیموٙگرافیش ئارد شوٙنەو ویٛشەرە،
دماو ئاسایی بیەیۆ حاڵ و وەزعەکەی بڕێ چا موغ و کەسایەتی و بنەیانا گیٛڵێنیٛوە دلیٛ شارەکا و ویٛشا خونچنانۆ چەنی دەسەڵاتی، ئەویٛ تەریٛچشا بییٛنیٛ بە بەشێوە جە خەڵکو ناوچەکەی و دمایی بە شیٛنەی پەیوەندیشا بەستەنۆ چەنی قەومەکاشا هەکە ئەستەخرۆ ڕەمێبیٛنیٛ پەی هندستانی و هەتا ٥٠-٦٠ ساڵێوە چێووەڵیچ هەر ئاموٙشوٙ یوٙترینیشا هەر کەردیٛنە. (١))
ئەپی شیٛوە یاومیٛنە هەکە هەم ناوچەو هەورامانی چەنی ئاوەڎان بیەنۆ و هەم زوانی موگیچ چەنی ئامان ناوچەکە و زوانی هەورامیش چەنە کەوتەنۆ.
خوڎا یاربوٙ بەشەی دماتەرەنە باسو ڕاوەبەردەی گلیٛرگەی هەورامی و دەورو ژیرلاو مەریٛ کەرمیٛ و بە وردیی قسیٛ سەرو چەنی هورچنیەی سەردەسەی و ئەنداما ئەنجومەنەکەی کەرمیٛ.
(١) فازڵ ئسولیان، ناسنامەی زمانی کوردی/ بەرگی یەرەم/ لاپەڕە ٤٢-٤٤ و ٥٥- ٥٦ و ٦٢- ٦٣.
