خاکی بە پیت و قەڎیمی زاگرۆس-تۆرۆسی کە بە کەوانەی بەپیتیچ ئشناسیان، یووەمین شۊنما و چرکەساتوو وەشبیەی بە گلېرگەبیەی مرۆییا و تا ئیساتێچ پېسە ڕابەر ئاپۆ ماچۆ مرۆڤایەتی قەرزاروو کەوانەو زاگۆرس-تۆرۆسیا.
''واچەو 'تاریخی جە سۆمەریەکاوە دەس پنە مکەرۆ' تا حەدێوە قسێوە ڕاسەنە. بەڵام تاریخوو سۆمەرییەکایچ چا شۊنمایۆ دەس پنە مکەرۆ کە دەرەکۍ دیجلە و فوراتی و لقەکێش چنە هۊرقوڵیا. ئی شۊنمایچا میزپۆتامیای سەرینا. میزۆپۆتامیایچ چا دەشت و کوێسان و سەختیا پێک مۍ کە گنۆ بەینوو زنجیرە کەشەکا زاگرۆس- تۆرۆسی. چا وەختیچەنە چنڎین گەلۍ، سەروو گردیشاوە سۆمەرییەکۍ مەنتیقەو 'مەملەکەتوو سەختیەکاشا' بە 'گوندوانا' و کاردوانا و ئۆرارتوویچ نامۍ بەردەن کە هەمان مەعنا بەخشا. دماتەرین ئەوەکۊڵیا زانستییەکۍ چا بارۆ ئەنجام دریێنۍ نیشانەش مڎا کە ماقوڵتەرین هەلومەرجی جوگرافی جەبار پەی ئاخێزی کشتوکاڵی و ماڵیکەردەی یووەمین نەوعەکا ئاژەڵی، چی شۊنمایانە پێک ئامان.''
ئی شاڕستۍ سەری سەرەتاو یۆ جە بەرگرینامەکا ڕابەر ئاپۆیا بە ناموونیشانوو 'ئورفا؛ تاریخ، نەفرەت و پیرۆزیی'.
دیارا ئەوەکۆڵیا شۊنەوارناسییەکۍ و ئەنەیاوای جە تاریخی و جوگرافیای بە یۆ جە هەرە سەرەکیتەرین ئامرازەکا منریۆرە پەی ئاوێزانبیەی و ئەنەیاوای جە ڕامان و پارادیگماو ڕابەر ئاپۆی کە خودوو ئی ئەنەیاوایچە دلۍ ڕەوتوو ویرکەردەیۆ فەلسەفیی و تاریخی ڕابەر ئاپۆیرە ۋییەرۆنە. ئینەیچ ۋەروو ئانەی هەر جە سەرەتاوە ڕابەر ئاپۆ پەی وەشکەردەی کوردی ئازاڎیی ئەنەیاوای و شرۆڤەکەردەی تاریخ و جوگرافیاش بە بنەما گرتەن. ئیساتێچ وەڵابیەیۆ زنجیرەدرامێوە دەربارەو نیاندەرتاڵەکا، ڕاسیی ئەنەیاوایەکا ڕابەر ئاپۆی دەربارەو تاریخی و گرنگیی ڕازەو زاگۆرسی بەپیتی و قەڎیمی زیاتەر سەلەمنۆ.
جە ڕووانی وییەردەنە؛ تیموو زانستی کەناڵەو بی بی سی بە هامکاری شۊنەوارناسەکا زانشتگەو کامبیرجوو بەریتانیای وەڵابیەیۆ بەڵگەفیلمێوە زانستیشا جە تۆڕەو نێتفلیکسینە ئەرەیاۋنا. ئی مژاریچە بە زوویی بی بە مژاروو گەرموو تۆڕە مەجازییەکا و سەرنجوو گرڎ لێوەش پەی لاو ۋێش کێشت، بەڵام ئینە گرڎوو مژارەکەی نیا، بەڵكوو مشۊم پەرسمێنە ئایا پەیام و مەبەسەکۍ پەشتەو بەروستەی ڕاسیی نیاندەرتاڵەکا چی بەڵگەفیلمەنە جە پەیوەس بە کوردی و خاکوو زاگرۆسی و بە تایبەت ڕامانەکاو ڕابەر ئاپۆیۆ چێشا.
ڕابەر ئاپۆ ماچۆ؛ ئشناسای گلێرگێوە بە ئشناسای هەلومەرجە جوگرافی و تاریخیەکەیشۆ ۋییەرۆ.
چا چوارچێوەنە خاکی بە پیت و قەڎیمی زاگۆرس-تۆرۆسی کە بە کەوانەی بەپیتیچ ئشناسیان، یووەمین شۊنما و چرکەساوو وەشبیەی بە گلێرگەبیەی مرۆییا و تا ئیساتێچ پېسە ڕابەر ئاپۆ ماچۆ مرۆڤایەتی قەرزاروو کەوانەو زاگۆرس-تۆرۆسیا و ئەوەکۊڵیاکۍ ئەچی جوگرافیانە بە شێوەی جیاواز بەردەوامێنۍ کە بەڵگەفیلموو 'پەنهانی نیاندەرتاڵەکا' جە بەرهەمئاوردەی نێتفلیکسی دماتەرین نموونەن.
چی بەڵگەفیلمەنە گەشتی ۋەرفراوانوو نیاندەرتاڵەکا موینمۍ کە تا میاوا مەڕەو شانەڎەری بە چنڎین شۊنما و مەنتیقە و کەشۍ و مەحاڵۍ جیاوازەرە گوزەر مکەرا. جە بەڵگەفیلمەکەنە بە ڕۊشنی ئانە نیشانە مڎریۆ کە تیمە شۊنەوارناسییە بەریتانییەکە ئێسقانوو یۆ جە نیاندەرتاڵەکا مێزۊوە، کە بەپاو وشکناکایشا تەمەنش پەی ٧٥ هەزار ساڵا چێوەڵتەری گێڵۊوە و جە ڕاو تەکنەلۆجیای وەڵێکەوتەی سری دییوە ۋێنەو میاچەمایشا پەی کێشانۆ.
شۊنەوارناسەکۍ باس چانەی مکەرا، کە ژیۋگەو مەڕەو شانەڎەری و ئا مەحاڵۍ کە مەڕەکێش چنە هۊرکەوتێنە، یۆ بیەن جە مەڵامەتە سەرەکییەکاو پېڎابیەی نیاندەرتاڵەکا چا شۊنمێنە. حەرپاسە ئی نەوعەی کە ئیساتۍ ئێزیانۆ و جە بەڵگەفیلمەکەنە وزیان ڕووە بە شانەڎەر زێت ئشناسیان.
ئانەی چێنەگرنگا باسش بکەرمۍ بریتییا چانەی کە تاریخوو زاگرۆس-تۆرۆسی بەروزوو ئا حەقەتینەینە کە جە جوگرافیاو کورداوە مرۆڤایەتی حۊڵوو وەڵێوستەی و جە گرڎیی گرنگتەر حۊڵوو مەنەیۆی و بەردەوامیی ژیۋایش دان.
حەرپاسە، ڕاسا کە بەروستەی ئی حەقەتینە ئاسەواری و تاریخیە جە تەرەفوو کەسا بیانیۆ بیەن، بەڵام پرسی هەرە گرنگ ئانەنە کە کورد چنی بتاوۆ جە ڕوانگەو ۋێشۆ، جە ڕوانگەو فکرێوە کە هۊرقوڵیاو ڕاسی گلېرگەو کوردا بۆ ئی تاریخیە بشناسا و بە شێوێوە کۆمەڵناسیی تەماشەو مژارەکەی بکەرا.
پېسە ڕابەر ئاپۆ ماچۆ؛ چن خەمئاوەر و بە ئێشا ئا مەنتیقەی یووەمین ئەتنیکا ساحیب ئشناسنامەکێش چنە ئاوا کریێنۍ جە ڕۆزگاروو ئارۆیمانە بە شێوێوە دڕنڎانە قرکەردەیۍ ئشناسنامەییش سەرۆ پەیڕەو مکریۆ. کەواتە ئینەیچ بەروزوو ئانەینە سەرەڕاو ئا تاریخە سەنگینەیە، بەڵام کوردەکۍ جە ئەنەیاوای جە هەقیقەتی تاریخی ۋێشا ئەرەبڕیێنۍ.
ئینە جگە چانەی پېسە چا نموونەو سەرینە کە جە بەرگرینامەو ئورفاینە هۊرماگێرتەن، متاومۍ واچمۍ جە ڕامان و ئەنەیاواکاو ڕابەر ئاپۆیوە زیاتەر سەلەمیۆ کە خاکوو زاگرۆس-تۆرۆسی خاکی بەپیتوو میزۆپۆتامیای و یووەمین هەواروو وەشبیەی بە گلېرگەبیەی مرۆییا.
جە دەرەنجامەنە پېسە ڕابەر ئاپۆ جەبارەو ئامانجوو نوویستەی بەرگوو یووەم و مانیفێستۆی شارستانییەتی دیموکراتیکینە ئاماژەش پنە کەردەن؛ تەنیا جە میانوو بواری ئاسەوارئشناسییوە مەتاوۆ ۋییەردەو مەنتیقەکەی ڕۆشن بکریۆوە و شیکاریی بکریۆ. وەختۍ جە بایلۆژیاوە تا فیلۆلۆژیا، جە جوگرافیا (بەتایبەت جوگرافیاو کەشوهەوایۆ) تا سۆسۆلۆژیا، جە ئانترۆپۆلۆژیاوە تا میاوۆ تیلۆژیا، پنەدریایەکۍ چنڎین لقۍ زانستی بکریا بە یۆ، ئەشۆ وەڵێکەوتەی گرنگ جە بارەو ڕۆشنکەردەیۆ تاریخوو سەردەمەکا یووەمین (قەڎیمی)ۆ بەدەس بۍ.
