تان و پۊ وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی و ھەنگامۍ کرڎەیۍ پەی ئاۋەڎانکەرڎەو ناوچەو ھۆرامانی و ئەۋەگېڵنای زۋانی ھۆرامی پەی بوارو وانای و ڕاۋەبەریی، کتێبێوەن جە نۋیستەی و ئاماڎەکەرڎەی "ئاکۊ مارانی" و جەی دماوە بە زنجیرە جە بەشو هەورامی ئاژانسەکەیمان (فوڕات نیوز)ەنە وەڵاو مەکریۆنەوە.

بەشی هەفتەم

سیستەمو وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی چېشا؟

سیستەمېۋا کە گرڎو خەڵکو یاگېۋۍ؛ ئیتر دەگا بۊ یان شار، یان یاگۊ ھەرمانۍ و خزمەتکەرڎەی و فېربېیەی بۊ، یان ناوچە و ھەرېمېۋ بۊ، گرڎو کەسەکا پېۋەرە بەبۍ پېچاوپېچو دەزگا ڕامیارییەکا، دلۍ کۊنیشتو یاگەکا وېشانە چە بارەو پەرسە ھامبەشەکا وېشا، ئا چېۋۍ کە ئەنجامدایشا پەی کۊمەڵۍ پەنەوازا، گفتوگۊکەرا و دماو بە سەرەنجامیاۋای خەڵکی، چە بارەشا بڕیارەمڎریۊ و پەی ئا مەبەسەیە و سەرپەرشتیکەرڎەی و ئەنجامدای بڕیارەکا، کەسانۍ وېبەخشۍ و دڵسۊزۍ ھۊرۋچنیا و ھەر چاگە پەنەوازییەکۍ ئەنجامدایشا ھۊرسەنگنیا و دەسنیشانېکریا. بە واتێۋە تەرە، سیستەمېۋا کە سەرو ڕېکۆتە کۊمەڵایەتییەکا میانو خەڵکی مەرزیۊرە و بڕیارەکۍ چە ڕەزامەڼیی خەڵکی ڕەۋایی پېڎاکەرا و ھەر پاسە نمایەندەکۍ* بەبۍ پېچوپەنا و بە دەنگدای و ھۊرۋچنای خەڵکی دەسنیشانېکریا و سەرپەرشتیکەرڎەی ئەنجامدای بڕیارەکا بە ئاڎېشا مسپاریۊ.

بەکوڵی و پوختی، سیستەمو وېڕاۋەبەریی، سەرو بنەماو پەنەوازییەکا خەڵکی و بڕیاردای خودو خەڵکی و ھۊرۋچنای سەرپەرشتیکەرا (نمایەندا) پەی ئەنجامدای بڕیارەکا خەڵکی، گرڎ چە لایەنو خەڵکیۆ کریۊ و ھیچ دەسەڵاتېۋ لاو سەری خەڵکیۆ بېیەیش نېیا؛ نە پارتیی [حزب]، نە پارلەمان، نە فەرمانداریی [حکومەت]، نە دۆڵەت؛ خەڵک وېش بڕیاردەر و وېش دەسنیشانکەر و وېش پیاڎەکەر و وېش [ھەرمانبەرۍ وېشا ڕاۋەبەرو یاگۊ ھەرمانۊ وېشانۍ، وانیارۍ و مامۊسێ وېشا ڕاۋەبەرو فېرگاکانۍ، ھامسێ کۇجیېۋۍ، گەڕەکېۋۍ وېشا ڕاۋەبەرۍ کۇجیۍ و گەڕەکۍ وېشانۍ، خەڵکو دەگاکا وېشا ڕاۋەبەرۍ دەگایا وېشانۍ، خەڵکو ناوچەکا وېشا ڕاۋەبەرۍ ناوچەکەیشانۍ و بە ئا جۊرە تاکو بە شارەکا و ھەرېمەکا و کېشوەرەکا [قاڕەکا] میاۋۊ، خەڵکو گرڎ یاگېۋۍ وېش ڕاۋەبەرو وېشا.

سېستەمو وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی ۋاتا ھەنگام بە ھەنگام ھۊرئەۋەشای سیستەمی (خېڵەکیی) و "وڵاتیی" و (دۆڵەتیی) و (فەرمانداریی) و (پارلەمانیی) و (سوپایی) و (سیخوڕیی) و (پۆلیسی) و (مافیایی) و یاگەگېرتەی ئاڎېشا بە تان و پۊ وېڕاۋەبەریی دەگایا و شارا و ناوچا و ھەرېما و یۊئەۋەگېرتەیشا سەرو بنەماو ئازاڎی و یەکسانی و داڎپەروەریی کۊمەڵایەتیی دلۍ سیستەمېۋی فێدراڵیستییەنە بە پېکئاۋرڎەی تۊڕەکا یان فێدراسیۆنە ناوچەیی و کۆنفێدراسیۆنە کیشوەرییەکا [قاڕەییەکا]، تاکو بە یۊگېرتەی و یۊبېیەی گرڎو جەھانی میاۋۊ. بە واتێۋە تەرە ھۊرئەۋەشای گرڎو پېکئاما ڕامیاریی و زۊردارەکییەکا و یاگەگېری ئاڎېشا بە یۊگېرتەی ئازاڎانەو خەڵکو ناوچەکا و ھامپەشتی و ھامدەرڎی و ھەروەزیی کۊمەڵایەتیی گرڎ لێۋو جەھانییەنە.

وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی سیستەمېۋی تازە و نەژناسیا نېیا، ھەر کۊمەڵېۋۊ جەھانییەنە پەیش گېڵی، چە ۋیەرڎەنە بېیەن و ھیشتا دلۍ پەیۋەڼییە کۊمەڵایەتییەکانە بە جۊرېۋ شۊنەماش مەنېنە، بەتایبەت چە ناوچەو ھۆرامانی کە کەمتەر چېرو ھەژمۇنو ڕۆتو نەزمی تازەو بازاری [نیئۆلیبرالیزمی] کۆتەن. ھەڵبەتە دلۍ ھۆرامانیچەنە فرەتەر ئا دەگێ سیستەمو وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتیشا بېیەن، کە ئازاڎ-دەگا و ئازاڎ-شارۍ بېینۍ و سیستەمی دۆڵەتیی خانی و سانی و بەگلەریشا نەبېیەن و دێمۆکراتی ڕاستېنە [مەبەس پارلەمان نېیا] و ئازاڎی تاکی بنەماو یۊگېرتەی خەڵکەکەی و ڕاۋەبەرییشا بیېنۍ.

سیستەمو وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی فرە ساڎە و ئاسانا، ئەر خەڵکی بتاۋۊ ھۊش و ئاۋەوزو وېش چە کەژەتەللۊ سیستەمی دۆڵەتیی و پارتییایەتی و بازاری ڕزگارکەرۊ. پەی نمۇنەی، خەڵکو دەگێۋۍ گەرەکشا ڕېکۋزیاو وېڕاۋەبەریی وېش [ئەنجۇمەن، شورا، کۆمون، ...تد] دەسنیشانکەرۊ، ھەنگامۍ یەکەمە، ئەر دەگاکۍ گۆرۍ بۊ و چە چڼ بەش و گەڕەکا پېکئامێبۊ و کۊمەڵېۋ یاگۍ ھەرمانۍ و وانای و خزمەتگوزاریی و ..تد چنە با [نمۇنە پاۋە، نۊدشە و تەۋېڵۍ]، پەنەوازا سەرەتا گەڕەکۍ و ھەرمانگێ و فېرگێ و ..تد ڕېکۋزیێ جەماۋەریی و کۊمەڵایەتیی وېشا سەرو بنەماو ڕېکۋستەی ئاسۊیی و نامیانیی-بېیەی ڕېکۋزیاکاشا پېکبارا و ئامانجۍ و داوازیۍ و ئەرکۍ ڕېکۋزیاکاو وېشا دەسنیشانکەرا و دەسەو سەرپەرشتی پەی ماۋەو میانو دۋۍ کۊنیشتا میانو گرڎو ئەنداما ڕېکۋزیاکەینە دەسنیشانکەرا. 

ھەنگامۍ دوەمە، نمایەندۍ گرڎو گەڕەکەکا و ڕېکۋزیێ جەماۋەریۍ یاگەکا ھەرمانۍ و وانای و خزمەتگوزارییەکا پېۋەرە [ئەنجۇمەنو ڕاۋەبەریی، یان شوراو ڕاۋەبەریی، کۆمیتەو ڕاۋەبەریی، ...تد] پېکمارا و دیسان ماۋەو سەرپەرشتیاریی دەسەی ھۊرۋچیاو نمایەندا، ھەمان ماۋەو میانو دۋۍ کۊنیشتا نمایەندا گرڎو ڕېکۋزیاکان. ئەر ھەژمارو کەسا ھەرمانگێۋی، فېرگێۋی، خزمەتگێۋی چە پەنج کەسا کەمتەر بۊ، متاۋا یەک نمایەندە پەی بەشداری ئەنجۇمەنو ڕاۋەبەریی دەگێ دەسنیشانکەرا، ئەر ھەژمارشا چە نۊ کەسا زیاتەر بۊ، مشیۊ یەرۍ نمایەندۍ پەی نمایەندەیی ڕېکۋزیاکەیشا دلۍ ئەنجۇمەنو ڕاۋەبەرییەنە، ھۊرۋچنا؛ بەشېۋېۋی گرڎینە چە باری ئاساییەنە، دەسەو نمایەندەیی چە یەرۍ کەسا کەمتەر نمەبۊ. مەرجو یەرە کەس-بېیەی نمایەندەیی پەی ئانەین، کە پېسەو میکانیزمېۋی چە دەسەڵاتوازیی و مشەوەریی کەسەکا ڕاگیریکریۊ و دۋە کەسەکەی تەر مسۆگەرکەرو ئانەیبا، کە تاکەکەسېۋ بەنامۊ ڕېکۋزیاو بەشەکەېش یان شوراو گەڕەکۍ و دەگێ و شاریۆ قسېنەکەرۊ و بڕیارەنەڎۊ.

بەڵام ئەر دەگێۋە ھەژمارو خەڵکەکەیش کەم بۊ و بەشۍ فرېش نەبا، فرە ئاسایی ڕاۋەبەرییەکەش بەس چە کۊنیشتو گرڎو خەڵکو دەگێ پېکمێۋ و چە گلېرۆبېیەکاشەنە بەس نمایەندۍ سەرپەرشتی ئەنجامدای پڕۆژەکا دەگێ و ھەر پاسە نمایەندۍ پەی بەشداریکەرڎەی دلۍ فێدراسیۆنو فێدراڵیی ناوچەکەیش ھۊرۋچنۊ و دەسنیشانېکریا.

دلۍ ھۊرۋچیایا ڕېکۋزیاکانە چڼ کەسېۋی وېبەخشانە وېشا پەی نمایەندەیی خەڵکی دەسنیشانکەرا و خەڵکی ئاڎیشا ھۊرۋچنۊ، ھەڵبەتە سەرو بنەماو دەنگدێۋی ئازاڎانەی و پەنھانی یان ئاشکرای، ھەر کەس چە خەڵکو دەگێ یان ھەرمانکەرا و ھېتیارا و باخەۋانا و فېروازا و خزمەتکەرا ..تد بە نمایەندەی دڵوازو وېش دەنگمڎۊ، سەرەنجام چڼ کەسېۋ بەپاو ئامارو خەڵکو ئا یاگۍ پەی سەرپەرشتی و نمایەندەیی و ..تد دەسنیشانېکریا و بڕیارۍ کەسە ھۊرۋچنەکا ئەنجاممڎا و چنی نمایەندا یاگەکا تەری گفتوگۊکەرا و بە وېڕاۋەبەریی یەکتری ھامکاریکەرا. 

نمۇنېۋ تەر پەی ڕۊشنکەرڎەی ئەرکو نمایەندا و مەرزو بڕیاردایشا: خەڵکو دەگێۋۍ چە کۊنیشتی ئاسایی یان کۊنیشتی پەلە و نائاساییەنە چە بارەو پەنەوازییە گرڎینییەکا وېش [زېراب، کاناڵېزەو ئاۋۍ، خەسەخانە، فېرگا، ڕاسازی، سیستەمو پەروەرڎەی و وانای، ...تد] گفتوگۊکەرۊ، سەرو ئەنجامدای پڕۆژېۋی یان چڼ پڕۆژېۋی بڕیارەمڎۊ، پەنەوازییە ئابۇریی و جەسەییەکۍ پڕۆژەکەی دەسنیشانېکریا، پەی ئەنجامڎای پڕۆژەکا دلۍ ئا کەسانە کە ئاماڎەیی خزمەتکەرڎەی ئا یاگېشا ھەن، ھەر چاگە چە لایەنو خەڵکیۆ دەسەو سەرپەرشتی ئەنجامدای ئەرکەکا دەسنیشانکریۊ، دەسەو سەرپەرشتی ھەرمانەکاش دەسپنەکەرۊ و ئەر گرفتېۋ یان ڕاگیری یان کەمیی کەرەسە پەنەوازەکا ۋەرۆ بێۋ، ھەنگامۍ یەکەمە، داۋاو کۊنیشتو ئەنجومەنو ڕاۋەبەریی دەگێ کریۊ، ئەر چاگەنە گرفتەکە چارەسەر نەبۍ، ناچار کۊنیشتو خەڵکو دەگێ داۋازیکریۊ و پەرسەکۍ گفتوگۊکریۊ و چارەسەرکریۊ. ئەر نەتاۋیا کەرەسە پەنەوازەکۍ ئەنجامدای پڕۆژەکەی چە دەرامەتو خودو دەگێ مسۆگەرکریا، پەی مسۆگەرکەرڎەی پەنەوازییەکا، دەسەو نمایەندا دەگێ دلۍ ئەنجۇمەنو ڕاۋەبەریی ناوچەینە، چە نمایەندا وېڕاۋەبەریی دەگاکا یان ڕېکۋزیاکا تەری داۋازی کۊمەکی کەرۊ.

----------------------------
ڎ : ئەڎا
ۋ : ۋاران
ڼ : مەڼ
ۊ : لۊ
ﯗ = وو : (مــﯘ)

 

بەشی ششەم

 

بەشی پەنجەم

بەشی چوارەم

 

بەشی یەرەم

 

بەشی دوەم

 

بەشی یوەم/یەکەم