لە باشوری کوردستان تا دێت دیاردەی کوشتنی ژنان  و توندوتیژی بەرامبەریان ڕوو لە هەڵکشانە. بە شێوازێک ڕۆژ نییە ڕۆژانە گوێبیستی هەواڵی کوشتنی ژنیك نەبین لە شار و ناوچە جیاوازەکان.

ئاژانسی هەواڵی ژن، کە ئاژانسێکی تیابەتی ژنانە و لە پرسەکانی ژنان دەکۆڵێتەوە، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە باشوری کوردستانیش بە ئاکتیڤی کار دەکات، بەپێ ئەو ئامار و ڕووداوانەی کە تۆماری کردووە لە پێنج مانگی سەرەتای ئەمساڵدا، لە ناوچە جیاوازەکانی باشوری کوردستان، زیاتر لە ٣٠ ژن کوژراون، ئەشو لە کاتێکدایە توندو تیژی زیاتر دەکرێت و دەشارێتە و ڕۆژنامە نوسان ناتوانن خۆیان زانیاریەکان بەدەست بهێنن.

دەربارەی هۆکاری ئەو توندوتیژی و دەست درێژیانەی سەر ژنان بۆ زانیاری زیاتر و لێکۆڵینەوە لە هۆکارەکانی توندوتیژی لە باشوری کوردستان و بە شێوەێکی گشتی لە جیهان لە گەڵ هەریەک لە نەجیبە قەرەداغی ئەندامی ئەکادیمیای ژنە لۆژی و ساڤۆ سەردار ژنە ڕۆژنامەوان، ئێمە وەک ئاژانی هەواڵی فورات قسەمان کرد و بۆچۆنی خۆیان لەبارەی ئەو پرسە هێنایە زمان.

نەجیبە قەرداغی وتی:" ڕاستە دەبینین لەسەر شاشەی تیڤیەکان، ڕۆژنامە و گۆڤار و ئاژانسەکان کە ڕۆژانە ژنان توندوتیژیان لە بەرامبەر دەکرێت، بەڵام لە ڕاستیدا توندوتیژی دیاردەیکی ڕۆژانە نیە بەڵکو پرۆسەیکی هەزاران ساڵەیە کە ڕەهەندی ڕۆژانە و هەم ڕەهەندی مێژووی هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا ڕەهەندی سیاسی و کۆمەڵایەتی هەیە، گرنگترین ڕەهەندیشی زهنیە."

"لە کەسایەتی ژندا دەستدرێژەی دەکرێتە سەر هەموو کۆمەڵگا"

ناوبراو توندو تیژی گەڕاندەوە بۆ مێژوو وتی:" ئەو بونیادە زهنیەی کە هەزاران ساڵ تەمەنیەتی بە تەنها توندوتیژی نیە، بگرە کەلتورێکی دەستدرێژی و داگیرکەریە لە خودی ژندا بەرامبەر هەموو کۆمەڵگا، بۆچی دەڵێم لە خودی ژندا بەرامبەر هەموو  کۆمەڵگا؟ چوونکە ئێمە دەتوانین ئەو داگیرکەری و دەستدرێژیەی سەر ژن لە کۆمەڵگادا لە شێوازی جیاواز بە سەر تەواوی چین و توێژەکانی کۆمەڵگا دووبارە دەبێتەوە.  بۆ نموونە  پیاوی نەتەوەیەکی سەردەست بەرامبەر پیاوی نەتەوەیەکی بن دەست، گەورە بەرامبەر بە بچووک، پیاو بەرامبەر بە بچووک،  بەڵام قوربانی یەکەم لەو توندو تیژیە بە سیستماتیک کراوە و ژن و منداڵە."

"پرسی ژن پرسێکی سیاسیە"

قەرداغی پێ وایە پرسی ژن پرسێکی سیاسیە و دەڵێت:" ئەو دیاردەیە  دینا نارسڵ لە ساڵی ١٩٧٦ لە دادگای نێودەوڵەتی بەرگێکی سیاسی پێدا، ناوی نا بۆ جینۆسایدکردنی ژن(فیمن سایت) بۆیە دەکرێت بڵێین ئەو بابەتە دیاردەیکی ڕۆژانە نیە بەڵکو قڕکردنی ژنە، بە شێوازێکی سیستماتیک، ئەو زهنیەتە لە هەموو پێگە و دامەزراوەکانی کۆمەڵگا جێگای کراوەتەوە، واتا لە ئایین و دابوو نەریتەکانی کۆمەڵگا، ئەو پرۆسەیە بە بەردەوامی خەریکی کیوماڵکردنی ژنە، بۆ نموونە پرۆسەکە بە قۆناغەکانی بە موڵکردنی ژن، بە کۆیلەکردنی ژن و سیرکردنی ژن وەک غەریزە و تەنها بۆ تێرکردنی ئارەزوەکانی پیاو تەماشای کراوە، لە هەمان کاتدا بەکارهێنراوە وەک کاڵایەک لە بازاردا، بۆیە دەڵێم ئەو دیاردەیەکی ڕۆژانە نیە بەڵکوو قڕکردنی ژن وەک پرۆسەیەکی سیاسی بەرێوە چووە. ڕەوایەتی پێدراوە لە کۆمەڵگا."

"دەسەڵات کەیسی ژن وەک پروپاگەندەی هەڵبژاردن بەکار دێنێت، نە وەک بابەتێکی ستراتیژی"

هەروەها قەرەداغی پێ وایە پرسی ژن وەک پرسی سیاسی بەکار دەهێنرێت و ئاماژە بەوە دەکات کە دەسەڵاتی سیاسی کەیسی ژن وەک پروپاگەندەی سیاسی بۆخۆی بەکار دێنێت، بە شێوازێک یاسا دەر دەکات بەڵام جێ بە جێ ناکات، قسە دەکات بەڵام کاری پێ ناکات، بەڵکو کەیسەکانی ژنان وەک پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن بەکار دێنن، زیاتر لەوە هیچ پرۆژەیەکی ستراتیژیان نیە، لە ماوەی کورت مەودا و درێژ مەودا، بۆیە ئەمەش وایکردووە، زیان لە کەیسی ژنان و دۆزی ژنان بدات.

"قڕکردنی ژنان لە باشوری کوردستان گەیشتۆتە لوتکە"

قەرداغی پێشی وایە دیاردەی قرکردنی ژنان دیاردەیەکی گەردوونیە، تەنها لە کوردستان نیە، بەڵام ئەوەی جێی داخە لەو هەرێمەی ئێمە ئەو دیاردەیە گەیشتۆتە لوتکە،  دەڵێت:" هاوکات قڕکردنی ژنان پەیوستە بە دوو دیاردەی تریشەوە کە پێ دەگوتریت جینۆساید و ئیکۆساید، واتا  ژن قڕ دەکریت، هەم کۆمەڵگا  قڕ دەکرێت و هەم ژینگە قر دەکرێت، نموونەی قڕکردنی کۆمەڵگا ئەوەبوو لە شەنگال بینیمان، دەربارەی قڕکردنی ژینگەش ئەو قڕکردنەیە کە ڕۆژانە لەبەرامبەر ژینگەی کوردستان بەکار دێت، تەنها لە ماوەی شەش مانگی ڕابردوو زیاتر لە ٣٠٠ جار بەرامبەر ژینگەی کوردستان چەکی کیمیاوی بەکارهاتوە. ئەمەش جۆریکە لە قرکردنی مرۆڤ و قڕکردنی ژینگە."

 

 

قەرداغی سەرنج دەداتەە سەر تێروانینی کۆمەڵگا و باس لە مەترسی بێدەنگی دەکات لەبەرامبەر جێنۆسایدی ژنان  و دەڵێت:" لە هەمان کاتدا ئەو پرۆسەیە پرۆسەیەکی زهنی بێدەنگی کۆمەڵگا دروست دەکات، کۆمەڵگەیەکی بێدنگیش بەرامبەر قڕکردن کۆمەڵگەیەکی بێدەنگی ناوەکیکردنی توندوتیژی دروست دەکات، بۆیە ئەگەر لەبەرامبەر ئەو قڕکردنە بێدەنگ بین و پێشی لێنەگیرێت، مومکین نیە ئەو دیاردیە بنە بڕ بکرێت چونکە بە شێوازێکی ئۆتۆماتیک خۆی دووبارە دەکاتەوە."

"دەبێت کۆمەڵگا بە دوای جێگرەوەدا بگەرێت دەسەڵات ناتوانێت ئەو پرسە چارەسەر بکات"

لە کۆتایی قسەکانیدا قەرداغی تیشکی خستە سەر چارەسەری و دەڵێت:" دەبێت چاوەڕوانی دەسەڵات نەکرێت، لەوانە لە کاتی هەڵبژاردنەکاندا دەسەڵات بیەوێت ئەو کەیسانە بەکار بێنێت بۆ پروپاگەندەی هەڵبژاردن، بەڵام لە ڕاستیدا چاوەڕیکردن لەو دەسەڵاتە بۆ بنەبڕکردنی توندوتیژی وەکو چاوەڕوانیکردنی گۆدۆیە. کۆمەڵگا دەبێت بە دوای بەدیلێکدا بگەرێت بۆ چارەسەرکردنی ئەو دیاردەیە بۆ نموونە کۆمەڵگا دەبێت بە دوای پەروردەیەکی دیکەدا بگەرێت، جیەاواز لەو پەروردەیەی کە لە سیستەمدا هەیە، چونکە پەروردەی دەسەڵات توندو تیژی بنبڕ ناکات، بە دیلی تر هەیە، بەڵام پەرتەوازیە نا ڕێکخراوە، کۆمەڵگا ناڕازیە بەرامبەر بە جینۆساید، بەڵام نا ڕێکخراوە، ژن لە ڕووبەری جیاوازدا ناڕازین لە ڕێکخراوەکان، بەڵام ڕێکخراوەکان یەک دەست نین. هەر کەسە و لە ئاوازی خۆی دەخوێنێت هەر ڕێکخراوێک بە جیاواز لە کێشەی ژن دەروانێت، بۆیە ڕێکخراوەکان پێویستیان بە هاوئاهنگی هەیە بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە. "

هەر لەمەڕ ئەو پرسە ساڤۆ سەردار ڕۆژنامەوان پێ وایە:" کێشەی ژن و توندوتیژی مێژوویەکی قوڵی هەیە، بۆ ئەوەی باسی ئەو پرسە بکەین ناتوانین لە یەک ڕەهەندەوە باسی بکەین، بەڵکو ڕەهەننی سیاسی و ئابوری کۆمەڵایەتیشی هەیە، لە هەندێک کاتیشدا پرسێکی ئایینیشە، چونکە  لە ئاییندا، زۆر دیسپلینی بۆ دانراوە، وەک تکێک یاخود بکەرێک مامەڵەی لەگەڵ ناکرێت، بەڵکو وەک بەرکارێک مامەڵەی پێوە دەکرێت، بۆ ئەوەی لە کوشتنی ئەم دویانەی ژن تێبگەین، دەبێت ئاوڕێک لە مێژووی کوشتنی ئەم ساڵانەی دوای کوشتنەکان بدەینەوە. "

"کۆمەڵگا شۆرشێکی زهنی قوڵی پێویستە"

ساڤۆ تیشکی خستە سەر گۆرانکاری لە ژیانی گوندەوە بۆ شار بەڵام نە گۆرانی زهنی و دەڵێت:"  بە گشتی کۆمەڵگای ئێمە لە دوای ڕاپەرینەوە دەچێتە ناو قۆناغبەندیەکی نوێوە، بەڵام بەدەر نیە لە مێژووی پێشتری بە شێوازێک دوای ڕاپەرین کۆمەڵگای کوردی کۆمەڵگایەکی دێهاتی بووە، بەڵام لە دوای ئەوەی بەرەو کۆمەڵگای شار هەنگاو دەنێت شۆرشێکی زهنی یاخود تێگەیشتنێکی قوڵی بۆ پرسی ژن نیە، ڕوو بە ڕووی چەند پرسێک دەبێتەوە کە خۆی بۆ ئامادە نەکردوە."

"یەکێک لە هۆکارەکان ئایینە"

ساڤۆ سەردار پێیوایە یەکێک لە هۆکارەکانی ئەو توندوتیژیانە کە ڕوو بەڕووی ژن دەبێتەوە هۆکارەکەی ئایینە، چونکە هەمیشە ژن وەک پاشکۆی پیاو دەبینرێت، بە شێوازێک لە ئایەتێک بە ناوی نسا ژن وا پیناسە دەکرێت کە حەوا لە پەراسوی چەپی ئادەمەوە لە دایک بووە، بەم تیگەیشتنە لە ژن تەماشا دەکرێت.

"کێشەکان کەسی نین بەڵکو پەیوەستن بە شوناسی ژنەوە"

ئەو ڕۆژنامەنووسە وتیشی:" ئەگەر سەیری کەیسەکانی ژن بکەین لە ماوەی ڕابردوودا، بۆ نموونە کەیسی شەهید ماریا. ئەوەی لە هەولێر شەهیدکرا و کۆمەڵێک پاساو بۆ شەهیدکردنەکەی هێنرایەوە، ئەوە بابەتێکی کەسی نیە، بەڵکوو گشتگیرە و لەبەر شوناسی ژن بوونی کوژراوە، واتا ژن وەک خۆی قبووڵ ناکرێت، شوناسی ناناسرێت، واتا تائیستا ژن شوناسی نیە لە کۆمەڵگەی ئێمەدا. "

لە کۆتایی قسەکانیدا ناوبراو وتی :" بۆ چارەسەکردنی ئەو پرسە دەبێت سەرەتا درک و ئاگای بۆ ژن دروست بکەین، ئەگەر ژن ئاگای لەسەر پرسی خۆی هەبوو دەتوانرێت کاری باشتری لەسەر بکرێت. "

ف.ق