ئەڵماس مەوارۆ چوون سەنگ جە زاهێر
نەزان چووزانۆ قەدٚری جەواهێر
«فۆلکلۆر»

دیارا ئارۆ ڕۆشنتەرین نوورئەفکەنێ و پڕشۆقتەرین گڵۆپێ و گرانتەرین تکنۆلۆژی کە بە برق هەرمانە بەرا بە نۆعێو جە نۆعا نمەتاوا پا بنیا یاگە پاو ئا ترووسکە ڕۆشنایە کە ئەوەڵین کەڕەت جەنابوو «ئێدیسون»ی دارا دلێ چەماو کۆمەڵگاو بەشەریەتی! کێ متاوو شکەش بۆ چانەیە کە ئەگەر «برایانێ رایت»ی نەبیاینی، ئێنسان هەرگیز نەتاوێ گنۆفکروو تەسخیروو کۆراتی تەری. دەیخۆ تەیارەکەو «ئۆرویلی و ویلبری» فەقەت کەمتەر جە پەنج دەیەقا تاواش و ئادٚیچ جە نزمایێوی بە چەم دیارۆ پرۆ و ئازا نیشتەراوە زەمین!

کێن کە بتاوو ئینکار کەرۆ سەدٚان و بەڵکووم هەزاران کەشف و ئێختراعی کە ئێستارت و تەرحەو ئەندٚێشەی ئەوەڵینیشا هەمیەتدار بێ و چادٚمایتەر کاشفێ و عالمێ تەرێ ئامای وجە درێژەو زەمانیەنە تەکامۆڵشا پەنە بەخشای، بەڵام هەر واتشا ئاعۆنسۆرە فڵانەکەسی کەشف کەردٚ و ئا دەرمانە فڵانەکەسی هەدیە دا بە نەوەشینەکا و ئائێختراعە سەمەرەو زامەتوو فڵانە وەشکەریش بێ. پەڕ ڕۆشنا حەوزەو علوومی تەجرەبی چەنی حەوزەو علوومی ئێنسانی جە مەواردی وەرچەمەنە تەوفیری فراوانش هەن، بەڵام جە بڕێو یاگێچەنە ئەگەر پێسە یۆی نەبا جە یۆیەو فرە نزیکێنێ. وەختێو «نیما یوشیج» پەی ئەوەڵین جاری مەی و قاڵبووشێعرێ تازێ(نو) مارۆ دلێ عاڵەموو ئەشعاری کلاسیکی فارسی و ئەگەر«محەمەدٚعەلی جەماڵزادٚە» پەی ئەوەڵین جاری نویسەی داستانێ کۆڵێ وەزنۆرە دلێ ئەدەبیاتوو فارسی کە ڕەنگا ئارۆ چەنی بنەماکا فەلسەفەو داستانێ کۆڵێ فاسڵەی وەرچەمش بۆ و فرە چێوانێ تەرێ کە چێگەنە یاگێ واتەیشا نیێنە، بەڵام لایان گرێ و دڵسۆزێ ئەدەبیاتوو فارسی هەر ماچا یەکەم جار ئینە فڵانە کەس بێ کە ئەوەلین بار ئی هەرمانێشە کەردٚە و ئی چێوەشە وات.

قۆرب دای بە وەڵینا و حۆرمەت ئەرەنیای پەی ئستوورەکا یۆ جە سەبەبا گەورە بیەی هەر ملەتێویا و بۆ بە سەبەبوو ئانەیەنە کە ئەغیار نەتەنیا پەی ئاشەخسیەتیە بەڵکووم پەی ئا زوانیە و تەنانەت پەی ئا ملەتیە ئێحترامی تایبەت بنیارە و عەکسوو قەزیەکێچ مێسداقی عەینیش هەن. دیارا مەنزوورم وەشکەردٚەی بتێ و بتسازی نیا. چوون تەجرەبەی نیشانەش دان هەر کات کە بتە وەشە کریایبۆ، ماڕایش، پەی وەشکەرەکاش هەزینێوی فرەش نیان سەروو دەساوە. مەگەر نەژنەویەنتا کە ماچا:«ئێحتراموو ئیمام زادٚەی ئینا بە متەوەلی شەو»! ئیجازەم دەیدێ پەنە تا مۆقایێسێوی نسبیم بۆ بەینوو دوێ کەسایەتیانە جە دوێ وەڵاتێنە،«فردوسی» جە ئێران و «ویکتۆرهۆگۆ» جە فەرانسەنە. فردوسی بە ئێعتمادە بە نەفسێوی کەم وێنەو و بە ویرو و باوڕێوی قووڵ و پتەوەوفەرماوو:

پی افکنم از نظم کاخی بلند
کە از باد و باران نیابد گزند
بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی
نمردم از این پس که من زنده ام
که تخم سخن را پراکنده ام
هرآن کس که دارد هش و رای و دین
پس از مرگ بر من کند آفرین

وەڵێ ئانەیەنە کە دنیای بێ بنیای بازۆ جیا ئننە تەنیا و مانیا و ئاوران کە ئێنسان شەرمش مێ حەرتا شێعرەکا وێش واخوا کەرۆوە:

بە جای عنانم عصا داد سال
پراکنده گشت مال و برگشت حال
نماندم نمک سود و هیزم نه جو
نه چیزی پدید است تا جو درو

جەتوانمەندٚی و جە کۆششەنە و بەتایبەت جە ئاوەزداری و ئێستعدادەنە و ئەرەپەرمای بە وێشەرە، ڕەنگا بێ هەمتا بیەبۆ، بەڵام فرە سەخت ژیوان و بە سخڵەت مەردٚەن و ئینەیچە هەر بێ هەمتاییش بیەن! بەخاڵەت و گۆلانەیی مەلەکەشۆعراکا دەرباری و شاتوو شووت کەردٚەیشا دەر حەقوو فردۆسی هەتا ئاڕوە کە مەنە بێ کەردٚەبێش کارێ کە«سڵتان مەحموودٚ»ی غەزنەوی هەرگیز ڕوەی وەشەش نەدٚۆ پەنە ونەدٚیۆ ئەپا یاگەرە کە ئادٚ هەن!

بەڵام وەختارێو «ویکتۆر هۆگۆ»جە فەرانسەنە مرۆ، وەراوەروو وەسیەتوو وێشەو تەنیا بە تووتە خوێڕیەکا پاریسی ئندٚەو ئاندٚە زەڕ میاوو! ئێتر مشیوم وارسەکێش چنشا لا یاوابۆ!«عۆنسۆری »ەکێ کۆمەڵگایەنێ کە پاسەمارا سەرووفردۆسیەرە و جامعەو ویکتۆرهۆگۆیچا کە پاسەکەرۆ بە جەنابیشا.فرە یاگێ تەئەسفیەنە کە مشیۆم من جە دمای هەزار ساڵا واچوو داخەکێم ،وەختێو فردۆسی دنیای مازۆجیا تەنیا خانەوادەکەو وێش ئینا شۆنەو تابووتەکەیشەو تەنانەت بە زامەت یۆ پێدٚا بۆ و ئادٚیچ بە قاچاخی شۆرۆش!

بەڵام جە بەدرەقەو جەنازەو ویکتۆر هۆگۆیەنە زیاتەر جە دوێ ملیۆن نەفەرا شێرکەت کەرا. بەڕاسی بنیادٚم مەلوول و دڵ تەنگ بۆ! جە مەراسمێوەنە کە پەی ویکتۆرهۆگوی جە دەورانوو ژیوایشەنە گێریۆ شش سەعاتێ مەردٚۆم جە ژەنوو جە پیایەو وەراوەرشەو ڕژە ملا کە هەرتا ئیسەیچە جە فەرانسەنە گەورەتەرین رژەو تارێخیا. ئینەنە گۆشێو جە مۆقایێسەو دوێ پیایا جە دوێ کۆمەڵگای مۆتەفاوتانە.

ئەچی ڕوانە ساڵیادوو مەرگوو جەنابوو کاک «محەمەد مستەفازادە»ی بێ. ئەگەر چی من هەر گیز سەعادەتم نەبیەبێ تا چەماو چەم و جە نزیکەو بیاوو خزمەتشا، بەڵام دوراوەندوور ئەشناسانم و زانانم کە بیەیش و حزوورش چندٚە تەئسیر گۆزار بیەن ملوو پاریزنای زوانی هەورامیەرە. بە وانای و بە نویسەی و بە تەلاش و بە عەلاقە و بە دڵسۆزی کەم وێنەشەو چەنی ماباقی ئەدیبەکا ئا سەردەمیە تاوانشا فندانسیۆنێوی ئاوەزمەندٚ پەی عەمارەتوو وانای و نویسەی زوانی هەورامی مرزنارە کە هەر پێسەو دانشگایێوی، جە ئارۆنە چندٚەها دانشکەدێش چەوە جیای کریاینێوە. بەڕاسی هەر چندٚە شرووعوو هەر چێوێوی یاگێ سەرەنجیەنە بەڵام ئێستێمرار و ئیدامە دای ئا چێوەیە بە قۆرب و پتەو بیەیش یاوەری تایبەت مدٚۆ. یادٚش بەرزا و هەر مەنۆ و فەرامۆش نمەبۆ.

وەلی فەتاحی۹۹/۱۰/۲۶
پاوە پرێس