جە ڕواڵەتەنە دهۆک و بادینان وەشگوزەران تەرین ناوچێ پانیشتو کوردستان-یەنێ. هەمیشە کاربەدەستێ و دەستگا میدیایێ و یاونەریەکێ سەر بە پەدەکە-ی بەجۆرێ باس جە دهۆکی و بادینانی مەکەرانێ کە گوایا بێکێشەتەرین و وەشگوزەران تەرینێنێ و خەڵەکەکشان هایلایڤ مژیوانێ، جە وەرانوەرەنە ناوچێ و هەرێمێ و پارێزگاکێ تەرێ پانیشتی نوقمێ کێشێ و قەیرانێ و هەژارییەنێ و ناوەشگوزەرانی و نهامەتیەنێ.
بەڵام جە ڕاستییەنە بارودۆخەکە پێچەوانەن و دهۆک و بادینان و ئەرەنیشتەکێشان گرفتارێ دەیان کێشێ و قەیرانێ سیاسیێ، کۆمەڵایەتیێ و ئابوریێ ودارایێنێ.
بە پاو ئامارە ڕەسمییەکان، دهۆک و بادینان یۆ جە هەژارتەرین و بێکارتەرین و بێدەرامەتەرین ناوچەکێ پانیشتو کوردستانی و ئێراقیەنی، ئازادی ویروڕای و ڕۆچنامەگەری و مەدیای جە ئا هەرێمەنە جە سفری نزیک بییەنەوە، سەرکوت و گوشار و گێرتەی و زیندانیکەردەی جە هەر ناوچە و هەرێمێوی تەری فرە زیاتەرەن، کۆچەبەری گەنجان پەی بەرەو وڵاتی پەرەش ئەسانان، بە گردی جە فرە بوارێنە بەشێوازێوی فرە نەیێنێ دهۆک و بادینان پلەی یەکەمینشان جە ڕیزبەندییەنە گێرتەن و هەر ئانەیچە بییەن بە هۆکار تا جە ئاستی بەرزەنە حاڵەتەکێ کوشتەی و وێکوشتەی و پەنابەردەی پەی وێکوشتەی و کوشتەی و کۆچبەری زیاد بکەرانێ و جە حاڵەتەوە ببانێ بە دیاردە.
پەی نمونەی جە ئی چوارچوەنە چەند ئامارێ فەرمیێ ئاشکراێ مەکرمێنە کە بەرش مەوزانێ بارودۆخ جە دهۆک و بادینان چەندە خراپ و کارەستابارەن:

- جە 9 ڕوێ ویەردێ سەرەتاو مانگەو 1و ئێساڵیەنە، 12 ژەنێ و کوڕێ گەنجێ کە 4ێشان ئێزیدیێنێ و یۆشان پیایێوی تەمەن 70 ساڵانەن وێشان کوشتەن و یان کوشیێنێ.

- جە ساڵەو 2020یەنە، بەگردی 71 ژەنی و پیایێ کوشیێنێ یان وێشان کوشتەن و دەیانێ ژەنی و پیایێ تەرێ هەوڵو وێکوشتەیشان دان و یان هەوڵ پەی کوشتەیشان دریان و ئانەیچە بە بەرئاورد چەنی ساڵێ ویەردێ 2019ی فرە زیادش کەردەن.

-ئاژانسو پەنابەرانو سەر بە نەتەوەیوگێرەتەکانی و بانكی جیهانی جە ئامارێوەنە ئاکراشان کەردەن: ساڵەو 2020ی ڕێژەی هەژاری جە هەرێمیو کوردستانی یاوان 26% کە جە ئا ڕێژەیە دهۆک و بادینان پەشکەو شێریشان وەرکەوتێنە.

- بە پاو نوتەرین ڕاپۆرتێ کە پەی (دەروازەو عێراقی پەی زانیارییە دیجیتاڵییەکان ٢٠٢٠) ئامادە کریان، پارێزگێ سلێمانێ و هەڵەبجەی جە ئاستو کوردستانی و ئێراق-یەنە کەمترین ڕێژەی هەژاریی و بێکارییشان چنەن کە (4.5٪)ن.

یەکە کارگوزاریەکێ (هەڵەبجە، بیارە، تەوێڵێ، قەزاو ناوەندی سلێمانیێ، دەربەندیخان) کەمترین رێژەو هەژاریشان هەن کە (١٪)ن و دیاسن دهۆک و بادینان جە دڵی سەرجەم پارێزگاکی ئێراقی و کوردستانیەنە فەرتەرین ڕێژەشان هەن کە بە ئی جۆرەنە: هەولێر ٦.٧% و لە دهۆک ٨.٥% لە کەرکوک ٧.٦%.

-بەپاو ئامارێوتەری ڕێژەو بێکاری جە دهۆک زیاتەر جە 14%یەن و جە دمای نەوەشی کۆرۆنای زیاترە جە 50 هەزار گەنجێ دهۆکی بێکارێ بینێ.

- جە بوارو کۆچبەرییەنە دیسان دهۆک و بادینان جە ساڵی ویەردێ 2020ی پلەی یەکەمەنە یاگێشان گێرتێنە. جە ئی بارەوە ئامارەکێ باس جە کۆچبەری 15 هەزار گەنجێ جە هەرێمو کوردستانی پەی بەرو وڵاتی مەکەرانێ، کە بەشێوی فرێشان ئەرنیشتێ دهۆکی و بادینان-یەنێ.

- جە 3 مانگێ دمایی 202یەنە، جە پارێزگاکێ: هەولێر 500 گەنجێ، جە دهۆک 1500 گەنجێ، سلێمانییە {پارێزگاو سلێمانیێ، ئیدرەکێ گەرمیان و ڕاپەڕینی} 1200 گەنجێ، هەڵەبجە 500 گەنجێ کۆچشان ڕووەو هەندەران کەردەن.

- بەگردی جە ئێراق و هەرێمو کوردستانییە زیاتەر جە 34 هەزار هاووڵاتیێ بەرەو ئەورووپا کۆچشان کەردەن و 35 گەنجی كوردێ جە ئا ڕانە گیانشان جەدەستدان کە تەرمێ 18یشان ڕەوانێ کوردستانی کریێنێوە و 17 كەسێ تەرێ بێسەروشونێنێ.

- جە ساڵەکانی ٢٠١٩ و ٢٠٢٠ وێکوشتەی و کوشتەی دلێ کەمپنشینەکانە کە زیاتەر نیشتەرێ دهۆکی و بادینانیەنێ، ٤٧٪ زیادش کەردەن و تەنها جە سەرەتاو یەکەم مانگەو 2021یەنە 4 ژەنی و گەنجێ ئێزیدیێ جە کامپەکانە وێشان کوشتەن.