جە کتێبوو نامداروو ئەوێستاو زەردەشتی،هوور بە ماناو ڕۆجیارین و هەورامان بە ماناو ماوا و یاگێ ڕۆجیارین. هەرپاسەیچ هەورامان جە دوێ واژێ هوورا بە ماناو (ئەهوورامەزدا) و مان بە ماناو یانە و یاگێ و مەکانوو ئەهوورامەزدایەنە.

 مانایێوە تازەتەر کە هەرچن فرە نامدارتەرەن،بەڵام نمەتاومێ ڕێخەی تاریخی پەیش پێدٚا بکەرمێ ئینەن کە هەورامان بە ماناو هۆرئامای و هۆرچنیایەنه. ئەگەر بە جوغرافیاوهەورامانی سەرەنج بدٚەیمێ پەیمان ڕۆشن بۆ کە دەوراندەور و چوارتەرەفوو هەورامانی،چوار دەشتێ ،پەڕچین و حەسار کێشیان.

جە سەرنیشتەنە سەرزەمینوو تەختوو کوردەسان و شارەکاو سەڵواوا و مەریوان(ئوستانوو کوردەسانی)،جە پانیشت دەشتوو زەهابی،جە وەرخێزەنە دەشتوو مایدٚەشتی(ئوستانوو کرماشانی)و جە وەرنیشتەنە دەشتوو شارەزوور(جە هەرێموو کوردەسانوو عێراقی) و مابەینوو ئی چوار دەشتێسەرزەمینوو کویسانی و سەخت و پەڕ جە دار و درەخت و دارسانوو هەورامانی قەرارش گێرتەن.

تاریخ

تاریخ و ویەردەو هەورامان بە دەورەو حکوومەتوو پیشدادیانی مەگێڵۆوە. هەرچن کە ئەچی تاریخیە هاگاداری فرە وەروو دەسیەنە نیەنما بەڵام خەڵکوو هەورامانی،وێشان جە نەسڵوو ئەردەشیری درێژدەس مەشهوور بە بەهمەن کوڕوو ئەسفەندٚیاری مزانا.

جە تاریخەنە ئێشارە کریان کە هەورامان پێسەو یاگەکاوتەروو کوردەسانی هەتا قەرنوو ۱۱وکۆچی مانگی چێردەسوو دەوڵەتوو بابێلی بیەن. جە دەورەو تگلات پالاسری ئەوەڵ (۱۱۰۰ـ۱۱۱٥ ک.م) سپاو ئاشووریەکا بە وەڵاتوو ئەرمەنێستانیشا هەڵەمەت و پلامارشا دا و ئاگەشا گێرت دەسەو،دماتەر ڕوو بە دەریاچەو وان"ی سپایێوش کیاستەو و دماو ئادٚی "ئاراد نیراری" وکوڕەکەش "ئاشووری بانی پاڵ) هەڵەمەت و پلامارەکێشا درێژە دا ،بەڵام نەتاواشا جە کەشەکاو زاگروسی ویەرا، تەنیا تاواشا هەورامانی بگێرا. هەورامان پەی زەمانیوی فرە چێردەسوو دەسەڵاتوو دەوڵەتوو ئاشووری بێ.

ئەچی دەورە بێ حەرفێ ئەلێفبای و پیتەکێ "ماسی موراتی" جە بەینوو کوردەکا ڕایێجش بێ و نویستێشا بێنێ و هەتا چن قەرنێ دماو ئاماو ئێسلامی ئی خەتە جە بەینوو هەورامیەکاو ڕایێجش بیەن(تاریخوو مەردوخ"ی)

جە نزیکوو قەڕنوو یەرێ وەڵێ جە ئەدٚابیەو حەزرەتوو عیسای ،ئەسکەندەری مەقدوونی حەملەش کەرد پەی ئێرانی و تەماموو ئێرانیش سۆچنا.هەورامان ئەچی پەلامارە جیا بێ و هەورامان جە وەرانوەروو سپاو ئەسکەندەری، مدرامانشا کەرد و ئازایی و مدرامانوو ئازاو ئێرانی"ئاریو بەرزەن" کە بە شانای تەوەنی زل و گەورێ جە کەلەبەرەو دەربەن دزڵیێ ،وەروو هەڵمەتوو سپاو ئەسکەندەریشا گێرت و بائێسوو ماڕای سپاو ئەسکەندەری بێ کە وەڵتەر هەمێشە و دایێم سەرکەوتەو جەنگەکا بیەن ، و ئی باسە جە کتێبەکانە نویسیەنێ.

سپاو سلووکیا دماو سەرگنای و سەرکەوتەی و ماڕای سپاوئێرانی و دەسەڵات گێرتەی ،گەرەکشا بێ ئاسەواروو تەمەدونوو ئێرانی جە ئێرانەنە فووت و فەنا بکەرا و فەرهەنگوو وەڵاتوو یوونانی جە ئێرانەنە مەرزنارە .گردوو ئێرگاو ئاتەشگایەکاشا وێران و خاپوور کەردێ و خەڵکی مەجبوور کرێنێ کە ئێلاهێ و بوتەکاو یوونانی پەرەستێش بکەران.هەرچن کە هیچ نیشانێو جە پەرەستێشوو بوتێ ئەچی مەنتەقەنە نەبیەن ،بەڵام گوایا "بڵ" ئێلاهەو خودٚاو ئاوەکا) یۆ جە ئێلاهەکاو یوونانی بیەن و ئیسە هەڵای ئاسەواروو ئانەی بە نامێ یۆ جە گەورەتەرین هانەمەعدنیەکاو دنیای بە نامێ"هانەوبڵ"ی جە هەورامانەنە قەرارش گێرتەن، کە پێسەو ئەرمانگا و نمادوو باوەڕ و ئیمانوو خەڵکوو هەورامانی ئەپی ئێلاهە و خودٚاو ئاوەکان.

جە قەڕنوو ئەوەڵ و دوەموو وەڵ جە ئەدٚابیەو حەزرەتوو عیسیای، هەورامان چێروو دەسەڵاتوو دەوڵەتوو ئەرمەنێستانی بیەن کە ئا بەڵگێ و سەنەدێ جە هەورامانەنە ئیزیەنێوە، ئانەش سەلەمنان کە جە ساڵەو٨٨ وەڵ جە ئەدٚابیەو حەزرەتوو عیسیای، سەرزەمینوو هەورامانی چێردەسەڵاتوو حکوومەتوو ئارتاکسیس یام ئارتاکسیاسی بیەن.

چەرم نویستەکاو هەورامانی

جە ساڵەو ۱۹۱۳ یۆ جە گەورەتەرین هەواڵەفەرهەنگیەکاو دنیای ئێستەیەو ۳یەرێ بەڵگێ فرە موهێمێ(قەوڵنامەو ئێجارەنامەی) جە هەورامانەنە بیەن کە تاریخ، ویەردە و فەرهەنگی نەژناسیای هەورامانیش ،ڕۆشن کەرد.جە بارەو چەنی ئێستەیەو ئی یەرە بەڵگێ کۆن و قەدٚیمیێ،جەماڵ ڕەشید منویسۆ:

"شێخ ئەمین شێخ عەلائەدین نەقشبەندی ئەپیسە بەسەرئاما و ماجراکەش پەیم تەعریف کەرد:

دوکترسەعیدخان کوردستانی پەی دەرمانوو چەموو عەباسقولی سانی(سان و سوڵتانوو هەورامانی)ئاما پەی هەورامانی.

وەڵێ جە ئامای ئی دوکتریێ،شێخ عەلائەدین چەنی وەردەسەکا و موریدەکاش ڕوانەو دەگاو پاڵنگانی بی. ئەچاگە یۆ جە وردەسەکاش کە بە وەرگوڵ مشهوور بیەن چەنی تاقمێوتەر پەی کەننەی مەڕێوە پەی ئێستەی ئاۆێ، ڕەوانەو دەوربەروو ئا یاگێ بۆ.جە وەختوو کەننەی جە مابەینوو مەڕەکێ بە یاگێ پەڕ جە شەلتووک وساقەو بەرێنجی میاوا و جە بەینوو شەلتووکەکا،کوزێوە موومیایێ مێزاوە

و دماو ماڕایش سەرەنجە مدٚا کە کوزەکێ پەڕە بیێنێ جە گیواو ئەرزەنی و ۳قەباڵێ و بەڵگێ چنەش بیێنێ.

شێخ عەلائەدین ئی یەرەقەباڵێشە دەیش دەسوو دوکترسەعید خانی کوردەسانی و ئادٚیچ قەباڵەکێ وقەوڵنامەکێشا بەردێ پەی ئێنگلیسی و دەیش دەسوو دوکترئێدوارد براون "وەرخێزشناس و شەرق ئەژناسی نامدار. دوکتربراون بە یاردٚی و پروفسورمنس خەت و زوان ئەژناسی گەورەو یونانی، ڕەمزوو بەڵگەکا مژناسا.ئی بەڵگێ ۳ قەوڵنامەو کرایەو زەمینی بیەن کە یۆ ئەچانیشا بە زوانی پەهلەوی و خەتی سوریانی نویسیەنێ (٨٨ ساڵێ وەڵ جە ئەدٚابیەو حەزرەتوو عیسای)

دوێ نوسخێ تەرێش بە زوان و خەتوو یوونانی نویسیەنێ و مانا و مەفهووم هەر دوێشا یۆنێ.ئی دوە نوسخە جە زەمانوو فەرهادی چوارم یۆ جە پادشاکاو ئەشکانی،نویسیەنێ(۲۱ و ۲۲ وەڵ جە ئەدٚابیەو حەزرەتوو عیسای). ئی قەباڵێ جە ڕاسینە ئەسای و ورەتەی باخوو هەنگوورێ (مێوەی). هەرپاسەیچ ئی بەڵگێ ئانەیە میاونا کە ئەچا ڕۆزگارەنە هەورامان چێروو دەسەڵاتوو دەوڵەتوو ئەرمەنێستانی بیەن.بە واتەو ئایەتوڵڵا مەردوخی:

حاکێم و دەسەڵاتداروو هەورامانی ، جە ئاوەختەنە ، بەهمەنی یەروم جە نەسڵوو و بەهمەنوو ئەوەڵی کوڕوو ئەسفەندیاری بیەن.

زوان

زوانی هەورامی جە ڕاسیەنە،هەر زوانی مادی" و ڕێخە و ڕیشەش زوانی ئاریایی قەدٚیم (ئانزان)بیەن.ئانزان تاتە و بابەو تەماموو زوانەکاو:مادی،هێندی، پارسی، عیلامین و نزیکەو یەرێ هەزارساڵێ وەڵ جە ئەدٚابیەو حەزرەتوو عیسای، ئاریائیەکێ قسێشا پنە کەردەن،کە جە ویەروو ڕۆزگاری شاخە شاخە بیەن و فرەیچ فاڕیان.

ئارۆ زوانی فارسی،پەیوەندی وێش چەنی زوانی فارسی قەدٚیمی جە دەس دان و واژێ و جوملێ فرێش جە زوانەکاو عەرەبی ، تورکی و مەغوولی تێکەڵوو زوانەکەیش بیێنێ و شکڵ و فێعلەکێش فاڕیەنێ و نویستەی بە زوانی سادە (زوانێو کە جە پورسپوولیسوو هەسارەو فارسی، نویسیا بێ)فرە سەختەو بیەن.بەڵام بە پێچەوانە زوانی هەورامی ئەچی قاعێدە و یاسا دوور بیەن.

هەورامی زوانەکێ واژێ فرێشا جە عەرەبیەو نارووێنێ دلێ زوانەکەیشا و شکڵ و یاساو فێعلەکێشا ،کەم هەتا کورتێو پارێزنەینێشا.جە زوانی هەورامینە فێعلێ،قاعێدە ،شێوە و ڕازوانی تایبەتش هەنێ و ئینە وێش سەرکەوتەی و ئێمتیازی جیاواز پەی زوانی هەورامین.

مەسەلەن پەی ژەن و پیای و نێر و مای قاعێدە و دەسوور زوان جیاوازش هەن و جە نویستەینە دیاری کریۆ کە وەردەنگت ژەنی یام پیان ،بەڵام جە زوانەکاتەری کوردی و فارسی ،نیەن یام بۆش فرە کەمتەرەن.

نویستەی و ئامادەکەردە/ هومایون موحەممەدنژاد- مەریوان

هۆرگیریان جە:
گیریان جە هاڵیگای قەسالەین(فەزای مەجازی)
@hawramanhaneberchem
هه‌ورامان‌ هانه‌به‌رچه‌م
کتابخانه‌هورامان