زوانو زازای "زازاکی، دملکی" یام زوانی زازایی، جە بنەیانەو زوانە هیندو ئەوروپیەکان، دەسەو زوانەکانو سەری  وەرنیشتو ئیرانین، بڕێ زوانە ئەشناسیٛ پەیلوایشان ئانەن کە زوانو گورانی و زوانو زازی  دیالێکتیٛو یەک زوانینیٛ، زوانو زازای پەیوەندی تنڎو توٙڵش هەن چەنی زوانو گوٙرانی "هەورامی و شەبەک و باجەلان و زەنگنە و کاکەیی و جمورو شیٛخانی و ڕوٙژبەیانی و سیامەنسوری…هتد" بڕێ زوانئەشناسیٛ مواچان نزیکایەتیچش هەن چەنی دەسەو زوانەکانو کاسپیەنی"خەزەر" نزیکو دەریاو خەزەری"تاڵشی و تاتی و گیٛڵەکی، ئازەری کون و تەبەری و سەنگساری و سمنانی، تا مەیاوٙنە لاو زوانو سیوەندی …هتد" یانی ڕازوانەنە زازاکی ئەچی زوانانوە نزیکتەرەن هەتا کوردی.

جە واتارێنە خانم(جویس بلو)[1] واتەنش زوانو زازای و گوٙرانی جە پیٛڕەو زوانەکانو شەمال غەربی ئیرانین، سەربارو هامسای زوانو (گوٙرانی و زازای) چەنی زوانو کوردی، هەرپاسە هەستو سوزی قوڵشان چەنی کوردەکان، نمەتاوو ئی دوە زوانەیە بە کوردیٛ ئەژمار بکەرونە، یام بە کوردی دەوشان قەڵەم. شوٙنیەرە جویس بلو باسو زوانو ئەدەبی کودی مەکەروٙنە، دوورو نزیک نامیٛو زوانو گورانی یام زازای نمەبەروٙنە کە لەهجیٛ زوانو کوردی بانیٛ.

وشکنەریٛ مەواچان نیشتگای بنەرەتی گورانی و زازای یاگێوە بیێنە کەراخو دەریاو خەزەری بە نامیٛ(گیٛڵانی)، کە مینورسکیچ ئانارەش دان ئەپی نامیٛ، ویەردەنە کوچشان کەردەن، زازاکیٛ ڕوەو وەرنیشت کوٙچشان کەردەن، ئاوەختە وەڵاتو ئەرمەنستانی چاگەنە پایدار بیەن. گوٙرانەکیٛچ ڕووە واری کوٙچشان کەردەن پەی کەشەکانو زاگروٙسی، دماتەر کوچو قەومە کوردە ئاریەکان دەسش پەنە کەردەن پەی ئی سەرزەمینیەو گوٙرانەکیٛ دلیٛشانە تاویێنیٛوە، پاسەشان سەرئامان کە ئاروٙ مەوینمیٛش.( هەمان سەرچەمە: جویس بلو).  

نیشتگاو زازای، ئیسە کەوتەن  وەرکەوتو وەڵاتو تورکیەی" وەرکەوتو ئەنادوٙڵی میانو ڕوٙخانەو دیجلەی و فراتی" بڕێ یاگیٛنە یاووٙ دلیٛڕاسەو تورکیای، تازەتەرین سەرژمار دلیٛو وەڵاتیوە مەواچوٙنە زازای "3-6 " ملویٛن کەسیٛ قسیش پەنە مکەران. جویس بلو دیٛژەو باسکەیشنە واتەنش: زازا کوٙمەڵیٛوە لەهجێن کە سەرزەمینێوی چوار گوٙشەنە پەنەش مەواچانە سەرزەمینو زازای کە ساتراپو سیواسی کەوتەن لای سەری وەرنیشتیشەو، ساتراپو ئەرزنجانی کەوتەن سەریو وەرکەوتیشەوە، دەگاو (گەرگەر)ی ساتراپو ئادیامانی کەوتەن واری وەرنیشتیشەو، ساتراپو بەتلیسی کەوتەن واری وەرکەوتیشەو، زازا شش یەکو کوردەکانو تورکیەنی، هەرچنڎ ئاماری فەرمی نیەن چی بارەوە، زازاکیٛ بیٛجگەم ئایاگان کە نامیٛشان ئاومێنە، بڕێ شاریٛ تەریٛ تورکینە پژگییٛنیٛ و هەرپاسە وەڵاو شورەویچنە پژگیێنیٛ، شوٙنیەرە زازاکیٛ فرەتەرین کوچوەریٛ ئەوروپاینیٛ، زازاکیٛ هەردوە مەزەبو شیٛعەی و سنەی هەن دلیٛشانە، شیٛعەکیٛشان بە( عەلەوی قزڵباش) نامیٛ بریانیٛ. کوردەکیٛ نزیکتەرین هامسیٛ زازاکانیٛ کە بە نامیٛ زازای، دملی، دیملی(دەیلەمی) نامیٛشان بەرانیٛ.  زوانئەشناسەکیٛ واتەو دملی بەراوە سەرو  نامیٛ یاگیٛوە کە ئینا کەشو ئەلبورزی و دەریاو خەزەری ئوستانو گیٛلانی، بە نامیٛ "دەیلامیتس " دەیلمان"deylaman  کە زەمانیٛوە کوٙچو بارشا کەردەن ڕوەو وەرنیشتی تا یاویٛنی ئا یاگیٛ هەکە ئیسە چەنەش مەژیوان. هەڵبەت سەردەمانێوە زوانو دەیلەمی ئەچی سەرزەمینەنە برەوش بیەن و چندەها لەهجێش بییٛنیٛ، هامسا زوانو تاتی و تاڵشی و گیٛڵەکی و ئازەری بیەن، ئیسەیچ بڕێ دەگایێنە مەنەن. پەیلواو تاریخزانان مەواچانە دەیلەمکیٛ وەڵیٛو ئاریەکانە ئەچی سەرزەمینەنە بیێنیٛ، جە گیٛڵان،  هەرپاسەدلیٛو لەشکەرو ساسانیەکانە  نامیٛشان بیێنە، دماو ئامای ئیسلامی، عەرەبەکیٛ نامیٛ دیلەمیەکاشان بەردیٛنە دلیٛو کتیٛبەکاشانە، هەرپاسە ماوێوە فرە دەسەلاتشان دەسۆ بیەن( سەفارریان، سامانیان، زیاریان، تاهریان) ئینیٛ بە زوانو دەیلەمی قسیٛشان کەردیٛنە، کە حکومەتیٛ ناچەیشان بیەن، دەسەلاتشا سەرو فرێوە جە ئیٛرانیرە گیٛرتەن، جە خوراسان تا بەغدا یاوان، حکومتەکەشان نامی بیەن بە نامیٛ(ئال بوەیهی، ئال زیار)، جە ئیسەنە شارو(دیلمان)ی هەن جە شارەسانو(سیاهکل)، دەیلەمەکیٛ وەرگیرێوە فرەشان کەردەن دژو سوپاو ئیسلامی سەرزەمینو ویٛشانە کەوەختیٛو سوپاس ئیسلامی یاوێنە ئەواگە. ئینەی نونگەو ویٛش بیەن، چون ئاوەختی مەردمو ئا سەرزەمینە دینشان زەردەشتی بیەن.

بە نونگەو ویرو باوەڕو "عەلەوی "زازایەکیٛ توشو زوڵم و توٙقنای فرەتەریی بینیٛ، چەنی ئانەیچە فرەتەرین وەرگیری و مدرامان و شوٙڕشیٛشان کەردینیٛ پەی ئازدی و سەرفرازی ویٛشان، شیٛخ سەعیدو پیرانی کەساڵەو 1925 و سەید رەزا ساڵەو 1937  شوٙرششا کەرد  هەردوی زازاکی بیٛنیٛ، سیاسەتو ڕەگەزپەرستانەو تورکیا پاسەش کەردەن  هەکە زازاکیەکی بە فرەیی دەگاو شارەکاو ویٛشا چوٙڵ بکەران و  ڕوەبکەرانە شارەگەورەکانو تورکیای و ئەوروپای، ئانەیچ بیەن بایسو ویرشیەی زوانی ئەڎایشا، هەرپاسە سیاسەتو دەوڵەتو تورکی هەکە ڕا نمەدوٙ هیچ زوانیٛوی تەر وەنگاکانە وانیوٙ تەنیا زوانو سەردەسو وەڵاتی، کەتورکین. سیاسەتو عوسمانیەکان پاسەبیٛ نازیٛ  زازا عەلەویەکی ژەنو ژەنوازی بکەران چەنیو تیرەو تایفەکانو تەری، تەنیا مەشیای میانو ویٛشانە بیێ، چون واچیٛ شمە عەلەوی و قزڵباشیٛندیٛ(یارسانیٛ) نمەبوٙ چەنی مسڵمانا تیٛکەڵیٛ بیدیٛ، جاران پیا پیرە زازاکیەکیٛ ویٛشا بە کورد نەنیانەرە وەلیٛم چەنی پەیدابیەیو (شوٙڕشو کوردی) گەنجەکیٛ بەشداریٛ بییٛ و هەتا ئیسەچ سەرەمڕیٛنیٛ .

جە ڕاپوٙرتەو وەزارەتو بەرو ئەمریکاینە ئامان زوانی تورکی زوانو رەسمی وەڵاتین، چەنی ئانەیچە زوانی زازایی و کوردی و یونانی و عەرەبی هەنیٛ  وەڵاتو تورکیاینە.

دیالیٛکتەکیٛو زوانو زازای:

 زوانو زازای یەریٛ دیالێکتیٛن:
1.  زازایی سەرین: شارەکانو  دەرسیم "تونجەلی" ئەرزنجان، ئەرزەروم، سیواس،گوموشان، موش، کەیسەری قسیٛش پەنە مەکەرانیٛ، چوار لەهجیٛش هەنیٛ ( وەرکەوتو دەرسیمی، وەرنیشتو دەرسیمی، ڤارتوٙ، لەهجەو مەرزەکانو "ساریز و کوچگری ").

2.  زازایی دلیٛڕاسە: شارەکانو" ئەلزیخ، بنگول"چەولیک" سوٙلهان،گیرڤاس و دیاربەکر قسیش پەنە مەکەرانیٛ "یەریٛ لەهجیش هەنی( بنگوڵ، پالو، لەهجەو مەرزەکانو " هانی، گوڵپ، لایس، ئەرگانی، پیران).

3.  زازایی وارین: شارەکانو(شانلی ئورفە (سیڤیرک)،دیاربەکر(جرمیک، ئیگل)،ئەدیامان، مەلاتیە قسیٛش پەنە مەکەرانیٛ، یەریٛ لەهجیٛش هەنیٛ " سیڤیرک، جرمیک و گەرگەر، لەهجەو مەرزەکانو  " موتکی و ئاکسەرای" ).

ویەردەو نویستەی بە زوانی زازایی:

پەی یوەم جاری زوان زان "پیترلیٛرچ" ساڵەو 1850 ی زاینینە هەرچی بەڵگەنامیٛ نویسیێ بیٛنیٛ بە زوانی زازایی کوٙشکەردیٛوە، چەنی ئانەیچ دویٛ بەڵگەنامیٛ ئاینییٛ، یوەمشان ئەحمەدی کاسی  نویستەن. کە مەنزومە شیٛعرێوەن  756 بەیتیٛ یانزە بڕگەینیٛ، شانزە بەشیٛ لیٛژەکریان، ئی بەرهەمە ساڵەو 1900 زاینی چوارسەڎ بەرگیٛش چەنە چاپ کریان، بەرهەمی دوەم، هینو عوسمان ئەفەندین کە مفتی سیواسی بیەن، ساڵە 1903 نویسیان و بە کوٙمەکو جەلادەت بەدرخانی ساڵەو 1933 چاپکریان جە دیمەشقنە.

دماو ساڵەو 1980 ی زاینی زازاکی هەمیەتشا دا بە نویستەی بە"حەرف-نویسە" واچ  ی لاتینی، تایبە جە وەڵاتە ئوروپیەکانەو ئەستانبوڵەنە، دماتەر ئی نویستەیە بی بایسو ئانەی  ڕوٙشنویرو  نویسیارانو  زازایی گەشە بدا بە زوانەکەیشان و زوانو ئەڎایشا جە فوٙتیای پاریٛزنان، چنڎەها ڕوٙنامەو مانگنامەشان چاپکەرد، چی ساڵانە تەلەفزیوٙنو روٙژی، مەد تیڤی، ستیرک تیڤی، بەرنامیٛ تایبیٛشان بە زوانی دملی، زازایی سەرەمڕە پەخش کەردەن بە پاو نەخشێوە پەی پاریزنای و گەشەدای بە زوانەکانو گەلو کوردی .

زوانی زازایی پیٛسەو زوانی هەورامی ڕازوانیٛوە مەحکەمش هەن، نیٛرو ما جیا مەکریوٙنوە، وەختو نویستەی و وانای و قسەکەردەینە، واچ "حەرف"ەکیش حەرفی هیندو ئەوروپی و هیندو ئیرانی و وەرپڕو ئیرانین، بڕیٛوەیچشان جە فارسی و عەرەبی قەرزگرتیٛنیٛ .

تایبەمەندییٛو زوانو زازای:

سیستەمی دەنگی زوانو زازای نزیکەن جەزوانو کوردی، وەلێم زوانو زازای بڕێ کرکیٛ دڎانیش چەنەنیٛ کە کوردینە نیەنیٛ، چەنی ئانەیچ کرکە دەنگدارەکیٛ فرەتەریٛنیٛ (vowels)، متاوو بواچونە کەئی دەنگە دڎانییٛ زوانو ئەویٛستاینە بیێنیٛ پیٛسەو(th:ث، the:ذ) وەلێم ئیسە دلیٛو زوانو هەورامینە نەمەنێنیٛ تەنیادەنگو(ڎ) ش هەن کە دەنگیٛوەن پەشتەو دڎاناوە دروسمەبوٙنە، چەنی ئانەیچ کرکە ڤاوڵەکیٛمان فرەتەرێنیٛ. یو جە سیفەتو زوانە پەیرەکان ئانەن کە کرکیٛ دەنگداریٛشان فریٛنیٛ، ئی سیفەتە تائیسەیچ زوانو هەورامی و زوانو زازاینە پاریٛزیان، کە جە زوانی ئاویٛستاو زوانە ئیرانیە وەرینەکانە مەنەنوە پەیمان. شوٙنیەرە سیفەتو نیٛرو مای هەن دلیٛو زوانو زازاینە، ئینەیچ هامشان هەورامینە پاریٛزیان، بەهەمان تەشک دەنگو(یٛ)، دمایی گرد واتیٛونە هەن کە نیشانیٛ میٛڵیٛنە پیٛسەو هەورامی. نیشانیٛ جەمی، کوٙی پیٛسەو زوانو گورانی/هەورامی بە(ان) مەکەرانیٛش(کەینکان بیاریٛ kayn-ak-an biyar-e). سیفەو مەسوف(یاوەرنامیٛ)، چەپەوانەو هەورامیوە بە (و) بەسیانە یوترینیوە: یانەو کونە kaya-w kayan). وەلێم وەختێوە مەواچانیٛ( کناچیٛو جوانیٛ kayan-ak-e ciwan-i کیانەکیٛ جوانیٛ)[2] بڕیٛ دمابەندیٛ تەریچ هەنیٛ کەلکنانە نامیٛ نیٛرە و میٛڵیٛرە.

یاگەنامیٛ ویٛسەرە پەی کەسی یوەمی و دوەمی و یەرمی تاکی و کوٙی(ئەز:من: م/ کەسی یوەمی تاک)( تیٛ، توٙ/ کەسی دوەمی تاک)(ئوٙ،ئای، ئایوٙo, a^y, a^yo  . ئەی، ئای، ئاڎیٛ،  ay, a^y, a^d^i کەسی یەرەمی تاکی نیٛر).(کەسی یەرەمی میٛڵیٛ، ئا، یا، ژەa^, ya^, ja^ . ئا، ئایا، یا، ئاڎا، ئاڎای a^,a^ya^, ya^, a^d^a^, a^d^a^y). پەی کوٙی( ماma^)، شما، شمەs&ima^ ، ییٛ،ئینیٛe^, ye^, i^ni^, yini^).

کەردە زوانی زازایینە، کەلک جە مادەی ویەردە و نەویەردەی(ماضی و مضارع) هوٙرمەگیٛرانیٛ. پەی دروسنای چەمەی نیشانیٛ یام مورفیمو(تش، یش، tis^,yis^, is^) مەلکوٙنە قەدو کەردەیرە(مادەی ماضی)، یانی چەمە زوانی زازاینە سەرو بنەڕەتو قەدیوە(ڕیٛخەی ویەردە)یوە وەشکریوٙنە، ئی سیفەتە زوانە پەیرەکانە بیەن، زوانو هەورامیچ فرێوە جە چەمەکانش سەرو بنەرەتو کەردەی ویەردەیوە وەشیٛ مەبانیٛ، بەتایبە ئا چەمیٛ کە بە(ت، ی، د) دمایشان مەیونە( ئاردەی، نویستەی، شیەی، بیەی). بنەرەتنە مەشیاییٛ گردو چەمەکانمان ئەپیٛسنیٛ بیێنیٛ، وەلێم بە نونگەو زەمانەی ئی فاڕیایە شونەماش نیێنە ملو زوانەکەیمارە، بڕێوە جە چەمەکاما فاڕیێنیٛ. با بەیمیٛوە لاو چەمەی زوانو زازاینە( کەرد: کەردش kardis^)، (تاوای، s^in, s^i^na^, s^i^na^yis^)( واتەی: ڤاتش: واتش: واچ: va^/v-/ va^j- va^tis^)، نیشانیٛ(مورفیمو"ب" مەگنونە وەڵیٛو گردو کەردەکان جە گردو لەهجەکانە پەی وەشکەردەی کەردەی داوایی و ئەرەنیای(ئینشائی-تەمەنایی). دلیٛبەندو(ان،ن،an, n) دماو کەردەی نەویەردەینە مەیوٙنە، ئیەنەفرە نزیکەن ئەو هەورامیوە کە تەشکێوە چیمنەش هەن (ن) مەلکوٙنە دماو کەردەی نەویەردەیرە( مەبەروون، مەوەروون: مەبەران، مەوەران). شونیەرە(مە) پەی وەشکەردەی نەویەردەی سەرەمڕەی(مضارع مستمر) مورفیمو سەرەمڕەین، ملکوٙنە کەردەی نەویەردەیرە، ڕیٛک پیٛسەو زوانو گوٙرانی. نیشانیٛ، دماگیٛرو(ئانی، ئەنی، ئینی) ملکوٙنە ڕیٛخەو چەمەیرە(مادەی نەویەردە) نمونە:(ti a^_- gayar- a^yni^ توٙ مەگیٛڵیوە)(s^ima kawt-ini^ شمە کەوتیٛنی). کەردەی ویەردە و نەویەردنە نیشانیٛ نیٛرو مای بەرمەگنووٙنە، پیٛسەو زوانو هەورامی، کەردەی نادیار بە نیشانیٛ(iya یا)ی دروسکریوٙنە، هەر پیٛسەو هەورامی، کە بنەڕەتنە سیفەتێوە زوانە وەرینەکان پیٛسەو زوانو ئاویٛستای و فارسی باستانی( سای وەریای: ساویٛ وریای: ورییٛ: say- wari-ya-y.
زوانو زازاینە بڕێ وەرگیریٛ و دماگیریٛ هەنیٛ(a^, da, dar, ra^, vir, war)، دیارەن ئەگەر وەڵگیر لواسەرو کەردەی ماناکیٛش مفاڕوٙنە پەی نمونەی:(a^- kardis^: کەردەیوە: بازکردن، داکەردش: da-kardis^ گزاشتن: ئەرەنیای، یام بەردەی یانە. ra^-kardis^: پانکەردەی.   war-kardis^ : ئاڵفکەندەی(لوٙکەندەی).

دما قسیٛ: سەرنجەو ویٛم پەی زوانو زازای و زوانو گورانی، ئی دوە زوانیٛ بنەڕەتنە ئاینێوەشان بیەن، مەزهەبشان یوبیەن، گورانەکیٛ دینو یارسانی، زازاکیٛچ دینو یارسانی یام عەلەوی کە ئاینێوە کونەن، چی سەرزەمینەنە بیەن، وینمیٛ، زوان و ئاینشان یووٙبیەن، چەنی ئانەیچ لەهجیٛ فریٛشا بییٛنیٛ، وەلێم پژگو وەڵاو بیەیشان، بە وەرۆ لوای زەمانەی، جەنگ و جەڵەبەی میانو میلەتانو سەرو زەمینی، پاسەش کەردەن کە ئی دوە زوانیٛ مەسافیٛوە بگنونە بەینشان، کەم کەس پەی بەروٙ کە جە بیٛخەنە یوٙ بینیٛ، ئەگەر باسو سەرئامەو بابا ئەردەلانی بوانمیٛوە کە ماچوٙنە جە بنەماڵەو مەروانیەکان بیەن، یاگیٛو حوکمو مەروانیەکایچ ئەچا یاگیٛنە بیەن کە زازاکیٛش چەنەنیٛ، ئاومان ویٛش یاونان شارەزوورو هەورامان، کە هام زوانیٛش بیێنیٛ. ئەگەر سەرنجە نویستەکەی دەیمیٛ وینمیٛ بڕێ وردەکارییٛ زوانییٛش هەنیٛ ئەو هەورامی مشانە، دماجار متاومیٛ بواچمیٛ زوانو گورانی و زازای بنەرەتنە دیالێکتیٛو یەک زوانی پەیرەی بییٛنیٛ، وەلێم زوان هەمیشە ئینا فاڕو جمنە، ئیسە هەردویٛ گەشەشان کەردەن و سیفاتیٛ زوانی ویٛسەریشان هەنیٛ، هەریوٙشان بیەن بە زوانێوە جیا و ویٛسەر.

د. ناجح گوڵپی 1/2/2020

سەرچەمیٛ:

رهنمایی زبانهای ایرانی، جلد دوەم، رودیگر ئەشمس، ترجمە حسن رەزا باغبدی و دیگران. 555:1393

http://www.omniglot.com/writing/zazaki.htm
http://zazaki.de/english/index.htm
[1] رهنمایی زبانهای ایرانی، جلد دوەم، رودیگر ئەشمس، ترجمە حسن رزا باغبدی و دیگران. 555:1393

[2] جوانیٛ: سەرنجە بدەیدیٛ واتیٛ(جوان) دلیٛو زوانو زازاینە هەنە، کە بنەرەتنە زوانو ئاویستایچنە هەنە بەتەشکو(یوان) جوان، یانی منی هەورامی بەشانازیوە ئی واتیٛ بەکار ماوەرونە چون واتیٛوی ڕەسەنەی ویٛمانیٛنە.

هەورامان نێت