هەستی نەتەوەیی و تەوانای شېعریەی (حاجی قادری کۆیی)
باسێوە شیکارین سەرو شعرەکانو حاجی قادری کۆیی و تەواناو شعرواتەیش و هەستی نەتەوەییش. [ئەسعەد هەورامی]
باسێوە شیکارین سەرو شعرەکانو حاجی قادری کۆیی و تەواناو شعرواتەیش و هەستی نەتەوەیی شاعری.
حاجی قادر کېن؟
بنەچەو حاجی قادری ئانەی کە زانیان تا یەرۍ پەشتېش مەڵڵێ ئاینیی بیېنۍ، تاتەش (ئەحمەد) و ئەڎاش(فاتێ).
باوکم ئەحمەد بوو، ناوی فکرم دێ
خەڵکی لادێ بوو، دایکی من فاتێ
ساڵەو جە ئەڎابیێش بە ڕاسی نەزانیان ئینا میانوو(١٨١٥_ ١٨١٧_ ١٨٣٠) زاینی، کە پانزە تا سی ساڵۍ دمای نالی شاعېری ئامان دنیاوە. حاجی چەنی مەلا عەبدوڵڵای جەلیزادەی مەلۊ پەی ناوچەو(باڵەکی) پەی وانای حوجرەو فەقیەتی، کە دماتەر ئی شېعرېشە پەی کیانۊ:
بە فکرت دێ زەمانێ چووینە باڵەک
بە پێخاوسی، نە کەوشم بوو نە کاڵەک. دیارەن واچۍ(کاڵەک)ی یانی کڵاش.
حاجی قادر دمارتەر مەلۊ پەی وڵاتو ئېرانی و جە شاروو زەردەشتی دەرسی ئاینی مەوانۊ. دمای سەردەمێ ژیوایش جە وڵاتو ئېرانی هەر چاگە ئیجازەو مەڵڵایی وەرگېرۊن ومەگېڵۊوە پەی شارو کۊیەی، بەڵام دیارەن جە کۊیەنە فرە گرنگیش نەدریان پەنە،پەوکەی قەرارو سەفەری مڎۊو ملۊ پەی ئەستەمبووڵی. بە شېعرێ گلەیۍ وېش بەرمەوزۊن جە شارو کۊیەی و ماچۊ:
هەموو خزمی خۆمن، دەزانم دەڵێن
لە بێ حورمەتیمان بوو حاجی هەڵهات
حاجی جە ئەستەنبووڵ نامێوە مەکیانۊ پەی ڕەفېقێ کۊنیش(حاجی مەلا عەبدوڵڵاو جەلیزادەی) کە بە شېعرێ باس جە ژیوای وېش مەکەرۊن جە ئەستەمبووڵ.
شەوێ دانیشتبووم بێ شەمع و میسباح
ئەتۆی هێناوە یادم کاکە فەتتاح. فەتتاح؟
حاجی قادر یا عبدالقادر حەجش نەکەردەن، یانی حاجی نەبیەن، نازنامو حاجی مەگېڵۊوە پەی ئانەی کە مانگەو حاجیانە جە ئەڎێ بیەن.
پەی ئەشناسای زیاتەری حاجی قادری کۊیی باری سیاسی و ڕامیاری حاجی قادری چەنی باری ئەدەبیش وەرچەم گېرمۍ. حاجی قادر جە زەمەنێنە ژیوان کە وەختو کۊتائامای دەسەڵاتی عوسمانی(ئۆممەتی) کە هەسسی نەتەوەیی هەڵای دلۍ مەژگ و دەروون و خەڵکی ڕۊشنویرو خوڼەوارینە چەکەرەش نەکەردەن. دەسەڵاتی سیاسی چا زەمەنەنە و وەڵتەریچ سەرو بنەمێوە ئاینی(گەر کامڵیچ نەبیەبۊ) بنیاڎ نریان، کە تەماموو نەتەوەکا دلېشەنە بە پاو قورسایی وېشان بەشدارۍ بیېنۍ. بەڵام دماتەر بە لاواز بیەی خەلافەتی و زیڼە بیەیۆ گیانی نەتەوەیی و ناوچەیی، خۊڼەوارە کوردەکېچ پېسە ڕۊشنویرەکاو نەتەوەکا تەری هەسسی نەتەوەییشان پەی درووس بیەن.
حاجی قادری کۊیی مەڵڵێوە ئاینی بەرشیەو حوجرەو خانەقاکا کوردستانی وەڵۍ خەڵکا تەری ئا هەسسە نەتەوەییەشە پەی درووس بیەن،خاوەن ئاوەزێ فەرهەنگی بیەن.
حاجی قادر مۊچیاری یام داواکاری خەڵکی کەرۊن کە بە قەڵەم هەم شیر(سیلاح) وېشان تەیارکەران و پۊشتە کەران پەی بنیاڎنیای کیانێ نەتەوەیی پېسە نەتەوەکان و تەری(ڕوم و عەجەم).خەباتو حاجی قادری جە مێڎانو کۊردایەتینە چا زەمەنەنە سەنگین و گرانەن.
ئەچا زەمەنەنە حاجی باس جە چن میللەتێ پېسە(سودان، بولغار، سرب، یونان، ئەرمەن) مەکەرۊن کە بەرەنجامو خەباتیشان دەوڵەتی سەربەوېشان وەشکەردەن جە وەختێنە زەمینو نفوسیشان ئڼەو سەرزەمینو بابانی نەبیەن، بەڵام کورد میللەتێ وۍ وەرەن. حاجی قادر باس جە میللەتو کوردی کەرۊن کە پەرېشانەن و کۆتەن میانو هەردووە زلهېزەکا( تورکە عوسمانیەکا، کڵاو سوور) و (ئېرانیە قاجاریەکا، کڵاو ڕەش)
لە مابەینی کڵاو سوورو کڵاو ڕەش
پەرێشانین دەبینە میسلی گای بەش
جە پارچە شېعرێ تەرەنە هەرچن یەکەم بەیتش بۍ سەروان(قافیە)، باس جە میللەتان و تەری کەرۊن کە بە هەوڵو مانیای گردیشان(شوان و سەپان و پاشا) یاوێنۍ بە قوناغو ڕزگاریی و دۆڵەتێشان پەی وېشان بنیاڎ نیان. ئەچی پارچە شېعرېنەو چن شېعرێ تەرېنە ویری نەتەوەیی حاجیما پەی بەرمەگنۊ کە یاگۍ سەرنجینە پەی خەڵکی و هەم یاگۍ قەدرو حاجی قادریەنۍ. بەڵام تەوانای شېعریەش تاو ترازییەکاش لاسەنگ کەردەنو گرنگی حاجیشان کەم کەردەنۆ:
سلام اللە عەلەیکوم کل یوم
لە ئەسحابانی ساحیب غیرەت و دین
قوڕی کوێ کەم بە سەر خۆما لە غوربەت
خەوم نایێ لە داخی موڵک و میللەت
ئەگەر وەک من خەبەرداربن لە دەوڵەت
لە حەیفان خۆ دەخنکێنن بە بێ پەت
چوار ملیۆنە کوردستان نفووسی
بە قیسسەی ئەهلی تەخمینی کە نووسی
هەموویان شێری بێشەن حاتەمی جوود
لە شەڕدا کێوی جوودی و بەحری مەمدوود
وەلێکین فائدەی چی هەرج و مەرجن
لە دەعوادا لەگەڵ یەکتر بە مەرجن
لە گوێی گا نوستوون، هەرچەندە شێرن
وەکوو کەروێشکی چاو ڕاماو و کوێرن
دماتەر مەگنۊ دژماندای پەنەشان(بە میللەتو کوردی) ماچۊ:
ئەمانە بێ شعوورو گێژوو وێژن
موتیعی لۆتی خوێڕی و هەرزە بێژن
کوڕێکی وا نەبوو هەستێتە سەر پێ
بزانێ خەڵکی چۆن کەوتوونە سەر ڕێ
بکا سەیری جەریدەو حاڵی میللەت
کتێبی تازەو تەئریخی دەوڵەت
دماتەر ماچۊ:
بە تڕ خانی بەسەر ناچێ، لەمەو پاش
لە هەرلاوە دەتان هاڕن وەکو ئاش
لە ژێر پێدا دەچن حەیف و مەخابن
گەدا بن ئێوە، دوشمنتان بە شا بن
بە غەیری ڕۆمی و ئینگلیز و ڕووسی
بێ حەددن دەوڵەتان ناویان بنووسی
لە جێی خۆیان هەڵستاون بە غیرەت
لە دنیا ناوی خۆیان ناوە دەوڵەت
سەراپا ساحێبی سککەو سوپاهن
وەکوو جەم ساحێبی تەخت و کولاهن
ماچۊ:
لە (بۆتان) تا (بەبان) و سەرحەدی ڕەی
لە ئەولاتر وەها نۆش بێتە سەر دەی
ببینە یەک لە تەعلیم و لە نووسین
جل و بەرگ و زوبان و ڕەسم و ئایین
ڕۊشنتەر حاجی قادر ئاواتش ڕزگاری میللەتو کوردیەن، ئاواتش یۊگېرتەی خەڵکین کە ئامیانو ڕزگاریەن، داواکاریشەن پەی یەک نەتەوەی چېرو یەک (زوان، پۊشاک، ڕەسم و دەستوور، ئایینیەنە)، بەڵام ئیتر وینمۍ تەوانای شاعیری و بەهرەی شېعریەش هەر ئاڼەن.
*حاجی قادر جە بەهرەی گۆرەی شېعری بۍ بەشەن، ئاڎ داراو بابەتی شېعری و جوانی و ناسکی نیەن، داراو کەرەسێوە دۊڵەمەنی نیەن، شېعرەش ئاوېزانو جوانیەکان و سرووشتی نیەن، پەی نویستەی شېعرۍ خەیاڵێ شاعېرانە زاڵ نیەن ملشەرە، بەڵکم قەڵەم و دەفتەرش وەردەمەنەو بە پاو تەوانای سنووردارېش خەیاڵەکېش جە واچەکانە بەرجەسەکەردېنۍ و ئیتر فرەو جاریچ سەروا(قافیە) مېمان نەبیەن.
نییە ئارام و ڕاحەتی خەوتن
شەو و ڕۆژێ هەتا درووستی دەکەن
کەچی ڕۆمی کە ئێمە دەیناسین
وا دەزانێ کە ئێمە نەسناسین
جە پارچە شېعرێ تەرەنە پېسە دەس پەنەکەۊن:
شاعیرو شێخ و خواجە دەربەدەرن
لە قسەی بێ نەتیجەدا دەمرن
باسی زوڵفی درێژو چاوی بە خەو
نە بڕوا بووە تڕی خوسرەو
*حاجی پەیتواچ(جواب) فەیلەسوفی یونانی ئەفلاتوونی مڎۊوە کە ماچۊ: مادە و دنیا قەڎیمیېنۍ، یانی هەر بیېنۍ. جوابەکەو حاجی فەلسەفی نیەن، تەنیا جوابێ دژمان ئاسان
ئەفلاتون تۆ دەڵێی: دنیا قەدیمە!؟
لە خمخانت بنێن، وەک خۆت لە خم نا
صەیدی هۆرامی ئەپېسە ماچۊ:
گەر بلوون وە لای (ئەفلاتوونی) ژیر
پەی دەوای دەردم ئاڎ مەوەرۊ گیر
ماچۊ تۊ بە عشق سەڎ پارە جەرگەن
دەوای دەردی تۊ، وەسڵەن یا مەرگەن
*حاجی ژەن و زارۊڵەش نەبیەن، بەڵام نەتاوانش بە تەرزێ ئەدەبی ئا بارەیشە بەیان کەرۊن، حاجی جە بۍ زاروڵەیینە وېش بە واریسو حەزرەتو (عیسا)ی سڵامو خوڎایش سەر، زانان:
هەر منم ئێستە وارسی عیسا
بێ کوڕو ماڵ و بێ ژن و مەئوا
مەزانمۍ جە دنیانە چڼەها کەسۍ بۍ کوڕو زاروڵەو بۍ ژەن و ماوا بیېنۍ و هەنۍ، پەوکەی حەزرەتو عیسای نموونە نیەن. وەختێ کە باس جە گیانفیدایی عاشقی کریۊ، مەنصوری حەللاج نمونەو گیان فدایین کە شاعېرە عاشقەکۍ و عاریفەکۍ وېشان بە واریسش مەزانان.
ئەوەی شاعیر نەبێ کۆرە وەجاخی
لە سایەی شیعرەکانما، بابی کوڕانم
چەنی گەر شاعیر نەبی ئوجاخەت کۊرەنە؟ بەڵام گەر شېعرەکاش بە نەوە یام زادەو وېش زانۊ ئانە سرووشتەیەن نەک پەی گردکەسێ.
*حاجی و تاریفۍ فەسڵ و وەهاری:
تاریفدای وەهاری کە دەشت و دەر مەژیۊووەو دنیا سەراپا ڕەنگاوڕەنگ مرمانۊ، فرەو شاعېرەکاش بە جوانیەکەیش کېشتېنۍ پەی لاو وېش، ئاڎیچۍ کۆتېنۍ تاریفدایش، حاجی ئەپېسە جە پارچە شېعرێنە تاریفېش مڎۊ:
گوتم بە بەختی خەواڵو بەسە ئەتۆ بیو خودا
لەخەو هەستە زەمانێ بچینەوە ئەولا
بەختەو حاجی وتېنەو دایېم وەرماڵۊسینەنە(خەویارە)نە، حاجی پەنەش ماچۊ ئیتر وەسېن چڵاکیەرە با بلمۍ پەی ئۆلای! . بەڵام نمەزانمۍ ئەولا کۊگەن؟. دمای تاریفدایێ فرەی دەشتو دەری کە بە گوڵان ڕازیان، ماچۊ:
لە گۆمەشینێ کە قازو مراوی دێن و دەچن
نەزیری ماهو ستارەن لە قوڵزوومی مینا
گۆمەشین یاگێوەنە نزیک جە ماواو حاجی قادریۆ، (قازو سونە) کە مەلېش چەنەکەران، وېناشکەردەن بە دەوران و مانگ و هەسارا جە ئاسمانی کەوەنە! چ وېناکەردەیێ گولەن!
لە پیڕە پیڕو لە سمکوڵی پیرەگا کێوی
دەلەرزێ گاوی زەمین و دەترسێ گاوی سەما
جە بوڕەبوڕو پیرە گاوۍ کویۍ و جە زرمەو پەیاش کە مەکۊوشان زەمینەرە، گاوەو زەمینی(ئا گاوۍ کە بە پاو ئەفسانەکا زەمینش هۊرگېرتەن) حەیبەتیېنە مەلەرزۊن، گاوەو ئاسمانیچ(بورج الثور) مەتەرسۊ! هیچ زەوقێ شاعېرانەش نیەن چەنە.
چیایە شێخ و کەوای سەوزە، مێزەری بەفرە
سیواکی چووزەرە ڕێواسە ، تەیلەسانی گەڵا
کەشو کۊش وېناکەردەن بە(شېخ) کە گیواو پوشاکشەن و ۋەروەی چەرمۍ مېزەرەشەن و ڕیواوۍ ناسکۍ سیواک و کیسەیشەن و گەڵاو درەختی جبەو عەباشەن.
چنارو عەرعەرە دەفزەن، هەزارە نەغمەسەرای
گیاش زاکیرە تەسبیحی شەبنمی لە ملا
چنارو عەرعەر دەف ژەنېنۍ و بولبول گورانیواچ، گیواو زېکرۍ کەرۊن و شەونمش پېسە تەسبېحا کەردەن مل.
. ئی جورە وېناکەردەیە دەسکەردێ دوور جە جوانی و بەهرەی شاعیرانەن
دماتەر ماچۊ:
لە ژووری مێگەلی هەورە، لە ژێری مێگەلی مەڕ!؟
سەروو کەشەکاوە پەڵەهەورېنۍ کە وېناشکەردېنۍ بە(مێگەلی هەور)، دماتەر حاجی قادر باس جە دیمەنو گېڵایۆ گاوگەلی کەرۊن جە کەشوکووە پەی دلۍ ئاوایی ئەپېسە:
لە حیلەحیلی کەحێل و لە باڕەباڕی مەڕان
لە دەنگی قۆڕەیی گاجووت و بۆڕەیی مانگا
لە گورگە لوورو حەپەی سەگ، لە قاڕە قاڕی بزن
لە عەکسی دەنگی دووبارەی کە دێتەوە لە چیا
لە ئۆحە ئۆحەیی گاوان و قیڕەقیڕی شوان
لە بگرەبەردەیی کابان دەبێتە حەشرو حەلا
چېش ڕووە مڎۊ؟؟؟
مەلائیکەی سەری تاق و ڕەواقی مینایی
دەبێتە جونبوش و لەرزین، دەکەونە حەولەوەلا
مەلائیکۍ ئاسمانی مەگنانە(لا حول ولا قوة الا بالله)!، دیمەنەکە ئڼە عەجیب نیەن کە ئاسمان ومەلائېکۍ گنا لەرزای و حاڵکەردەی.
*تاهیر بەگی جاف ماچۊ:
ئەگەر چی کوشتنی خۆ؛ (قابض الٲرواح)ی موژگانی
بە قانوونی مەسیحایی، بە خەندەی لێوی حەی کردین
دیارەن حەزرەتو عیسای(ع.س) بە یاردی خوڎای مەردەش زیڼەکەردەنۆ. حاجی قادریچ پاسە ماچۊ:
سەبا، دەزانی ژیانم لە دووریان مەرگە؟
دەسا وەرە بە کزەی خۆت خجل بکە عیسا
چونکە غەریبەن داوا جە باو سەبای کەرۊن پېسە مەردێوە زیڼەش کەرۊوە، هەرچن دېڕە شېعرەکۍ ئینا ئاستێ نزمەنە، چەنی ئانەیچ بە باو سەبای ماچۊ: خجل بکە عیسا، خجل بە ماناو شەرمەزاری مێ!.
*حاجی قادر کەرەکشەن نیشانەو خەڵکی بڎۊ کە زوانی کوردی هیچش کەم نیەن جە زوانی فارسی، ماچۊ:
میسالی فەرخەیی ژیشک کە پێی دەڵێ دایکی
ئیلاهی! قاقومە، یا خەز، سەممورە یا دیبا!؟
شەبیهی جۆڵەکە، ڕازی نەبێ بە سەردڕی خۆی
مەڵێن فەساحەتی کوردی بە فارسی ناگا
ماچۊ: پېسە بەچەو ژوژووی کە پەڕەن دڕەی، بەڵام وەرچەمو ئەڎێشۆ نەرمو نیانەن پېسە (قاقوم، خەز، سەممور) چن کیانەوەرێ تووک نەرمېنۍ و (دیبا) قوماشێ نەرمو شلەن..
یانی مەشۊم ئېمەیچ زوانو وېما هەرچن تیژ بۊن، بە نەرمی وینمېش ماچۊ: هەرپېسە جوڵاکەرێ کە ڕازی نەبۊن بە دەسکارو وېش،
و نمەواچدۍ ڕەوانی زوانی کوردی نمەیاۊو بە فارسی.
خانای قوبادی ماچۊ:
ڕاسەن مواچان فارسی شەکەرەن
کوردی جە فارسی بەڵ شیرینتەرەن.
حاجی قادر بە دوۍ پەندۍ(ژووژوو، جوڵاکەرە)ی گرنگی زوانی کوردی بەرمەوزۊن، بەڵام خانای قوبادی چن زەریف و شاعېرانە واتەنش(کوردی جە فارسی بەڵ شیرینتەرەن).
دماتەر حاجی مەڵامەتو گرنکی نەڎای بە زوانی کوردی جە لاو میللەتو کوردەواریۆ مەگېڵنۊوە پەی نەبیەی دەمارگیری(تەعەسوب) ناوچەیی یام نەتەوەی.
بەلاغەتێکی هەیە، هیچ زوبانێ نایگاتێ
لە بێ تەعەسسوبی کوردانە بێ ڕەواج و بەها
چېگەنە حاجی قادر ڕاسش واتەن، چونکم نەبیەی هیچ دەمارگیریێ یام نەبیەی هیچ ویرێوە ناسونالیستی زەرەرەن پەی زوانی و هەم پەی نەتەوەی، ویری ناسونالیستی گەر نەیاۊو ڕەگەزپەرەستی فرە زەروورەن.
*حاجی قادرو غەزەلێ حافیزی شیرازی
حافیز ماچۊ:
الا یا ایها الساقی ادر کٲسا و ناولها
کە عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها
حاجی ماچۊ:
دەخیلت بم وەرە ساقی ((ادر کٲسا و ناولها))
غەم و غوسسەی دڵم کەم بوو((ولی افتاد مشکلها))
حافیز ماچۊ:
بە بووی نافەیی کە آخر صبا زآن طرە بگشاید
ز تاب جعد مشکینش چە خون افتاد در دلها
حاجی ماچۊ:
ئومێدی میسکی موشکینم((صبا زآن طرە بگشاید))
کەچی نەمزانی بەم دەردە((چە خون افتاد در دلها))
دمادېڕ حافیز ماچۊ:
حضوری گر همی خواهی ازو غایب مشو حافظ
متی ما تلق من تهوی دع الدنیا واهملها
گەر یاوای یام لیقاو بە حزورو مەعشوقیت گەرەکەن، مەشۊم هیچ وەختێ غایب نەبی چەنەش، وەختێچ یاوای پەنەش دنیێ فەرامۊشە کەرە.
حاجی ماچۊ:
ئەگەر تۆ موخلیسی عەشقی ((ازو غایب مشو حافظ))
کە حاجی بۆ سەفەر بڕوا((دع الدنیا واهملها))
پاسە ئامانو باسکریان کە شېعرەکۍ حاجی قادری ئامېتە(تێکهەڵکێش) چەنی غەزەلەکۍ حافیزی. شېعرەی ئامېتۍ بە لابەردەی و نیارەی میسراعێ تەری جە شېعرەو شاعېرێ تەری خولقیۊ، بەڵام حاجی پاسەش نەکەردەن، بەڵکم هەر هەمان وەزنو قافیەو غەزەلەکۍ حافیزیش نویستەنۆ بە ماناکەردەی و فاڕای بەشو یەکەمو میسراعەکا کە ئانەیچ نمەلۊنە دلۍ ئامېتەکەردەی شېعرۍ. دماتەر شېعرەکۍ حافېزی جە دنیاو عیرفانینە گۊزەرکەرۊن، ئاڎ جە عەشقی مەجازیۆ عەشقی حەقیقی مەوینۊن، بەڵام حاجی قادر مەتاوۊ وېش دۊ قەرەو دنیاو عیرفانی.
*حاجی باس جە دنیێ و قیامەتی مەکەرۊن، کە دنیاش دەسەنە بەرشیېنەو قیامەتیچش پەی نامان. فرەو شاعېرا باس جە دنیای فانی و بۍ وەفاو خەڵەتنی کەران، بەڵام بە تەرزێ جوان، حاجی نەتاوانش بە دیمەنێ جوانو شاعېرانە بەرش وزۊن، ماچۊ:
تەماعم بوو دونیا و عوقبا بخۆم
ئەمم چوو لە دەست و ئەوم بۆ نەهات، عوقبا(قیامەت)
بەڵام مەحوی ماچۊ:
خەیاڵی پووچی دنیا وا دەماغ و دڵمی پێچاوە
قیامەت هەر مەگەر ڕۆژی قیامەت بێتەوە فکرم
*حاجی قادر شېعرەکاش بە هوکارێ مەزانو پەی ئەشاناسیای شارو کۆیەی، کە بە بونەو شېعرەکاشۆ هەم لەقەبو حاجی(کۆیی) ئەشناسیان، دماتەر حاجی گەرەکشەن بە دېڕە شېعرێ تاریفۍ هەم ئەشناسای گەڕەکەکاو شارو کۆیەی کەرۊن(قوشخانە، ئیچ قەڵا، بایزاغە، قەڵات)، کە خەڵکەکەش حاجیشان بەرکەردەن و بېحورمەتیشان کەردەن وەراوەرش.
لە(قوشخانە)ەوە تا دەمی (ئیچ قەڵا)
لە (بایزاغە)وە تا مەحەلەی(قەڵات)
هەموو خزمی خۆمن دەزانم دەڵێن
لە بێ حورمەتیمان بوو (حاجی) هەڵات
مەولەوی چن جوان و شاعیرانە نامۍ چوار دەگایا جە ناوچەو زەهاوی(ڕەژاو، زەردەن، یاران، پیران) وزۊنە دلۍ دېڕە شیعرێ کە هەم نامۍ دەگایەکاو هەم مانێوە تەرەشان مڎۊ پەنە.
دیڎەم (ڕەژاوەن)، ڕوخسارم (زەردەن)
جە دووری (یاران)، (پیرانم) کەردەن.
* حاجی و ڕوومەت و یارېش
جە لاو فرەو شاعېرەکان ڕوومەت و مەعشووقۍ وېناکریان بە گوڵشەن و باخ و گوڵا، چەم نەرگزی مەسەن، کوڵمۍ گوڵەن، دەم خونچەن،...هتد
مەولەوی ماچۊ:
شەرتەن تا جەستەی خەستەی مەهجووریت
پاکتاوش کەرۊن مەردەی جە دووریت
وە بۊی ئەو باڵاو خەت و کوڵم و فەم
سەراو سەوزەو گوڵ، خونچە بڎۊن دەم
دڵەی مەینەت گاز سفتەی کوی قەقنەس
نەبۊن وە نیشان تیری موژەی کەس
بەڵام حاجی جە شېعرێنە ماچۊ:
بە گوڵ و لالە بەهاری ڕوخی ڕازاوەتەوە
غایەتی کوێری وەرە هیچ نەبێ سەیریکە بە لووت
نانی خۆی تاکوو بە تەندوری گەرم پێوەنەدا
ناڕوا (حاجی) ئەگەر چاوی دەربێنن بە بزووت
بزووت یانی چڵۊسکە.
بە خاترەو قافیەی یام هەرچېوێتەری حاجی واچۍ(لووت)ی بەکارمارۊن پەی وینای، جە وەختێنە بە دېڎە(چەم) تەواناو وینایش نیەن! (غایەتی کوێری)
*هەنجیر ... شەمشیر
حاجی جە پارچە شېعرێنە تاریفۍ کەسێ یام وەشەویسێ کەرۊن بەقافیەو(تەزویر، بیر، تەحریر، .هەنجیر، شەمشیر،...)
ئەم ئاهووە مومکین نییە نەخچیری بە تەدبیر
هەڵناخەڵەتێ باوکە سەگی پیرە لە تەزویر
جەیشی حەبەشی زوڵفی لەگەڵ خەتتی بەشەڕ هات
سۆفی دڵی بێ چارە لەبەر پێ بووە (هەنجیر)
بەم موهری سولەیمانی زەمان هەروەکوو خورشید
دونیا بگرە بێ مەدەدی خەنجەرو (شەمشیر)
، شەمشیر؟ هەنجیر؟
*تیر و کەمان
وېناکەردەی پرژانگ و برۊ و مەعشوقی بە تیروکەمان، دیسان وېناکەردەیشان بە باڵاو عاشقی جە دوۍ سەردەمانە، باڵای گەنجی ڕاستەن پېسە (تیرۍ)، دماتەر باڵا مەچەمیۊوەو جە پیرینە مەبۊن پېسە (کەمانی)، زەوقێ جوان و ناسکی شاعیرانەن.
صەیدی هۆرامی بە وېش ماچۊ: بڎیەنە جام و تەماشەو وېت کەرە.
باڵات چوون تیر بۍ، فەرقت وېنەی قیر
تیرت بی کەمان، فەرقت بی وە شیر
مەولەویچ ماچۊ:
خەدەنگ باڵام چەمان کەمان وەرد
ڕاست وە نیشانەی فەنا ڕوو ئاوەرد
کەم کەم پیری خەم وە قامەت مڎۊ
دەم دەم وەعدەی ڕۊی قیامەت مڎۊ
بەڵام حاجی قادری کویی ئەپېسە ماچۊ:
چوومە پارێزی، کە موژگان و برۊم دی لە کەمین
تیری من بوو بە کەمان، پشتی کەمانم بووە تیر
وەختێ لوانۍ پەناو یارەکېم، برژانگ و برۊش کەمینەنە بېنۍ، ئیتر منیچ باڵام کە پېسە تیرۍ بۍ، چەمیاوەو بی بە کەمان،
پەشتیچم کە پېسەبۍ کەمانی، بییە بە تیرە!
وەختێ باڵاش جە تەمەنو گەنجینە تیرەن، بەڵام چەمیانۆ بیەن بە کەمان سرووشتیەن، بەڵام جە عەینو وەختینە پەشتیش کە کومیێنۆو پېسەبیېنە کەمانی ڕاسە بیېنۆ پېسە تیرۍ! دیمەنێ ناڕۊشنەن؟
دیسان جە شېعرێ تەرەی ناڕۊشنەنە حاجی وېنێوەتەر کەرۊن، بەڵام نە زەریفەنە، نە وەشەنە.
دالی قەدم کە ئەلفی عەسای گرت بە دەستەوە
تیروکەمانە، سەیدی جەوانیم نەبەستەوە!؟
دیسان ماچۊ:
عەساو قامەتم تیرو کەوانە
کەچی دڵ تالیبی ڕەوتی کەوانە
ئەوی خۆشم دەوێ میسلم نەدیوە
بە غەیرەز خۆی لە ژێر ئەم ئاسمانە
حاجی پیر بیەن و خەمیانۆ، دار عەساش پەنەن کە وېناش کەردەن بە تیروکەمان، بەڵام چەنی ئانەیچە هەڵای دڵش ئارەزو ژەنا مەکەرۊن کە بە لەنجەولار پېسە ژەرەژۍ ملاڕانە(ڕەوتی کەوانە)!، ئانەی یاگۍ سەرنجیەن حاجی قادر واچۍ(کەوان)ی پەی قافیەو شېعرەکېش بە دوۍ مانێ جیاوازۍ بەکار مارۊن. گوران چن جوان ماچۊ:
بە ڕەوتی کەو لەنجەی تاوس و قومری
ورد ورد جوان جوان ئەهاتو جادەی ئەبڕی
* حاجی قادرو سوفی و شېخ
دیارەن حاجی قادر پېسە بەشێ جە شاعېرەکا قینیش ئامێنە وشکە سوفی و شېخی فڕوفېڵاوی، پەوکەی جە پارچە شېعرێنە دژایەتی و سوکایەتیشان پەنەکەرۊن، بەڵام نەتاوانش بە شکڵێ جوان و ئەدەبیانەی بەرز وەراوەرشان مدرۊ
وشکە صۆفی، بڵێ بە شێخی تەرەس
با بەسەرما نەیێ میسالی هەرەس!
ماچۊ واچەش پەنە با پېسە هەرەسۍ نێ ملمەرە!
کەر نەبێ! کام پیاوی پێ خەڵەتا
بەن گرێدان و تا بڕین و نەفەس
فەرقی ناکەس لەگەڵ سەگان ناکەم
ها! بە عەکسی بخوێنەوە ((ناکەس))
ماچۊ ناکەس پېسەنە توتەی(سەگ)، پەی جوانکەردەو پەیلواکەیش ماچۊ گەر واچۍ(ناکەس)ی بە پېچەوانە وانیۆ بۊ بە(سەکان یام سەگان). نمونێوە فرە جوانو زەریف نیەن کە حاجی قادری وستەن ڕووە..
دماتەر ماچۊ گەر گەرەکتەن جە بۍ دینی و بۍ باوەڕی بیاوینە، ئانە گنە شۊنەو شېخەکا، بە هەوەس! کە دیارەن واچۍ(هەوەس)ی تەنیا پەی گونجنای قافیەی نویستېنەش
حەزدەکەی تێبگەی لە بێ دینی
ببە دەروێشی شێخەکان بە هەوەس
*حاجی جە پارچە شېعرێنە واچەکان(بولهەوەس...مەگەس....کەس...قەفەس..تەرەس) بەکارمارۊن کە تەنیا ڕېکۋستەی قافیەو شېعرەکېن و هیچ زەوقێ ئەدەبی و شاعیرانەش نیەن چەنە.
مەولەوی جە تاریفۍ(خامە)ینە ماچۊ:
پەنج بیەن وە شش، شش ڕووکەرد نە پەنج
حەریر نە ما بەین، بیەن گەوهەر سەنج
بەڵام حاجی سەرەتا تاریفێ زەریف و خامەی کەروۊن، بەڵام میسراعی دووەمەنە تېکش مڎۊ
دەستی من دامێنی تۆ ئەی خامەیی موشکین نەفەس
با بنووسین ماجەرای هیجرانی یاری بولهەوەس
واچۍ(بولهەوەس) جە (ٲبوالهوس) ئامێنە کە بە ماناو (بە حەزو شەهوەت)، دیارەن واچەکۍ جوانی شېعرەکېش کوشتەن.
دەنگی مورغی دڵ دەیێ هەردەم لە داوی زوڵفی ئەو
وەک لە تاری عەنکەبووتا زیڕەیی باڵی مەگەس
دڵ گیرۊدەو دامەو زوڵفانی مەبۊن، پېسە مەولەوی ماچۊ:
بېچارە نە تای زوڵفش گیر بیەن
ها نە پای تەلدا، جوابش نیەن
بەڵام حاجی قادر وېناکەردەی دڵیش جە دامەو زوڵفانو یارەکېش مەشېونۊو گولش کەرۊن، ئاڎ ماچۊ هاوارو ناڵەو دڵیم دلۍ دامەو زوڵفاشەنە پېسەنە زېڕە زېڕ یام گیزە گیزو باڵو مەشۍ وەختێ مەگنۊنە دامەو کەرژەتەللۍ پەسپەسەکڵۍ!.
ئەی خودا چ بکەم؟ ئەجەل لەملاوە قەسدی جانیە
دڵبەریش ناردوویەتی: جان ماڵمە، نەیدا بە کەس
چیلاوە ئەجەل داواو گیانیش کەرۊن، چەولاوەیچ دڵبەرەش پېخامش کیاستەن کە گیانو تۊ هینو منا نەڎەیش بە کەسی!!.
تۆ دەزانی خۆ هەتیویت سەبر بێ (حاجی) نییە
بۆچی مەنعی لێ دەکەی؟! گەووادی بێ دین، هەی تەرەس.
گەووادی بێ دین، هەی تەرەس!؟؟؟
* حاجی ڤادرو تاریفۍ یارەکېش:
حاجی تاریفۍ یارەکېش کەرۊن، بەڵام چ تاریفێ؟ حاجی نەتاوانش یارەکېش بشنۊ بە وەرەتاوی یام مانگۍ بە تەرزێ زەریف، بەڵکم جە ئاستێ نزمی ئەدەبی و شاعیرانەنە دیمەنێش وېناکەردەن.
تا بڵێی فەرقی هەیە میهری من و ماهی فەلەک
لە سەرا، تا بە سورەییا، لە ،سەما تا بە سەمەک
میهر بە ماناو وەرەتاوی مێ، ماهیچ یانی مانگە. ماچۊ یارەکېم کە پېسەنە وەرەتاوی فەرقش هەن چەنی مانگەو ئاسمانی؟گەر واتێش مانگەو من و مانگەو ئاسمانی(فەلەک) جوانتەربۍ، بەڵام وەرەتاو و مانگە چەنی وەراوەریۍ کریان؟. دماتەر جیاوازیشان نیشانە مڎۊ(جە زەمین تا بە ئاسمان، هەسارۍ سورەیا، )، جە ئاسمانیچۆ تا بە بنەو ئاوۍ(ماساوێ کە زەمینش هۊرگېرتەن).)
دماتەر بە یارەکېش ماچۊ بۊرە پاڵم هەرچی بۊن بە دەرەک،
گوێ لە واعیز مەکە ئەمشەو تەک و تەنیا وەرە لام
ڕۆژی مەحشەر بەمە گەر بمخەنە دۆزەخ بە دەرەک
کوت کوتو تیکە بە تیکەم بکەن و بمدەنە سەگ
جێگەمە لەم دەرە ناڕۆم بە جنێو و بە کوتەک
دماتەر حاجی فرە سەرەش سوڕمەنەن بە شېعرو غەزەلەکاش، ماچۊ (چین و خەتا) کە وەڵاتێن بە نەخشو نیگار کېشتەی جوانو سەرنجکېش نامبانگش هەن، وەراوەرو نەخشو غەزەلەکامەنە داماگۍ و بۍ دەسەڵاتېنۍ! کۍ ماچۊ کڵاش و فەرەنجی کاڵاو کوردین!!!؟
لە نوقووشی غەزەلم چین و خەتا داماون
کێ دەڵێ ئەمتیعەیی کوردە کڵاش و کەپەنەک
هیچ پېوەڼیێ و جوانیێش نیەن چەنە.
بۆ تەماشای بەلەک و زەندی سپی و چاوی بەلەک
نیشتووە لەم دەرە عاشق وەکوو حاجی لەک لەک!؟
(حاجی لەک لەک) مەبەسش حاجی لەق لەقەن.
*بەشێ جە نویسەرە کوردەکا پېسە(محمدی مەلا کریم، محمد علی قەرەداخی، مصطفی صائب،مسعود محمد، کەمال مصطفی معروف، ڕوستەم حەوێزی، عبدالرزاق بیمار) ساغ کەردەیۆو تەفسیرشان پەی شېعرەکان و حاجی قادری کەردەن. ئانەی یاگۍ سەرنجینە ئایا شېعرۍ حاجی قادری ئینێ چ ئاستێ ئەدەبینە کە بەشێ جە نویسەرە نامدارەکان و کوردی گېڵای شۊنیرەو(پەیجووری) ولەیەکدایۆشان پەی کەردېنۍ؟. ئایا هەر بە ڕاس شېعرەکۍ حاجی قووڵایێ ئەدەبیشان هەن؟ شیکەردەیۆو سەرنجدایێ قووڵ هوۊرگېران؟ یام تەنیا هەسێ ناوچەیی و نەتەوەیی زاڵەن ملشارە کە عەیبوعارە ئەدەبیەکا نەۋینا یام شاراوە؟ ڕەنگە ئانەی کە حاجی قادر چا سەردەمەنە هەسێ نەتەوەییش پەی درووس بیەن و جە شېعرەکاشەنە کەم تا فرە ڕەنگەش دانۆ، زاڵەن ملشارەو جوانی و ناسکی و قووڵایی شېعرېشان کەردەن قوربانەش.
با نمونێ تەر جە شېعرەکان و حاجی تەماشەکەرمۍ کە بە ڕەنگ و ڕۊشارە هەسی نەتەوەیی حاجی بەرۋزان و حاجی گەرەکشەن گۆرەیی و ئازایی و قارەمانی کوردی پیشانە بڎۊ.
لە گاوان و شوانی کوردەکان یەک
بەسە بۆ لەشکری سەد کەڕڕە دوو لەک
یەک گاوان یام شوان و کوردی وەراوەرو دووەسەڎ هەزارا لەشکروو دژمەنی مڎرۊ، دیارەن(لەک) بە ماناو ژمارە هەزاریەن.
فیدای جووتیارتان بێ حاتەمی تەی
بە قوربانی سەپانتان ئالی بەرمەک
مریشکی ئێوە سەیادی شەهێنە
لە کن عەنقا فڕووجە حاجی لەک لەک
شوانی مێگەلی کوردان لە شەڕدا
وەکوو قەسابە، دوژمن مێگەلی شەک
لەبەر حیزە بخۆیی و ناتەبایی
لە ژێری حیزی حیزان بوینە دۆشەک
هەتا وەک ئاگری بن کان لەگەڵ یەک
ئەگەر تۆفان بێ لەشکرتان بە پووشەک
لە گوێی گا نوستوون بۆیێکە ڕێوی
لەسەر ئێوە وەها شێرگیرە وەک سەگ
سەلاحی ئێوە ئێستاکە سیلاحە
تەماعی گەورەیی بێ چەک نەکەن نەک
کراوە ئینتخابی وشکە صۆفی
لە دیوانی کەری بێ نوختەیی شەک
ئەشناسای و تاریفدای کوردی پېسە میللەتێ ئازای و قارەمانی، دماتەر سەرزەنشت کەردەیشان بە وۍ وەری، دیسان موچیاریکەردەیشان بە وۍ ڕېکۋستەی و بە دەسئاردەی سیلاح و چەکی، ماناو شېعرەکۍ حاجین.
بەڵام وینمۍ بە ئاستێ فرە نزمی ئەدەبی و بۍ تەوانایی شاعیری خەیاڵو وېش بەیان کەردەن.
{هیتیار(جووتیار) و کوردی و حاتەمو تەی(حاتم طائی)، سەپانو کوردی و ئالی بەرمەک(بنەماڵێ فارسۍ دەسەڵادارۍ دلۍ عەباسیەکا). مریشک و شەهێن، عەنقاو حاجی لەق لەق، قەساب و مێگەلی شەک}. ئەپېسە وەراوەریۍ و موقاڕەنە مەکەرۊن پەی ئەشناسای کوردی، دماتەر کوردی مەکەرۊن بە دۊشەکەو چېروو(حیزی حیزان)ی. ماچۊ میللەتو کوردی گوشوو گاوېنە ۋتەن، پەوکەی ڕواسە بیېنە ڕاوکەرەو شېری هەر پېسە تووتەی!!!.؟ دماتەر وەزۊرە سەرو ۋشکە صوفی و ماچۊ: ئینتخاب و ۋشکە صوفی کریان جە دیوان و هەری (بێ نوختەیی شەک)؟. نویسەرەکۍ دیوانو حاجی پاسە لەیەکشادانۆ کە (بێ نوختەی شەک) یانی نوختەکا سەرو(ش) لابەری مەبۊن بە(سەگ). ئیتر هیچ تەفسیرێ و یاوانەیێ پەی شېعرەکۍ نیەن، بەڵکم تەنیا کوکەردەی شېعرەکاو نویستەیشان. شېعرەکۍ حاجی بېژگە گونجنای، چن واچێ(بەرمەک، لەک، شەک، دۆشەک، پووشەک، سەگ، نەک، شەک) پەی قافیەو شېعرەکۍ، هیچ جوانیێ، ناسکیێ، تەوانایێ ئەدەبیش نیەن چەنە.
*هەڵسەو چەماو گیردای جەستەی
شاعېر ماچۊ:
دەروون جە بادەی خەفەتان کەیلەن
هەرسی چەمانم هووناوی سەیلەن
ئەسرین وېنەی تاف مەیۊ وە چەمدا
گیرشدان جەستەم جە دەریای خەمدا
وەختێ دەروون جە خەفەتی کەیلەن، ئیتر چەم مەبۊن بە جووەو متەرەی خەمەکا پەی بەتاڵکەردەیۆ دەروونی. وەختێ خەمەکۍ پېسە تافی مجیارە وار، جەسەو شاعری گیر مڎان جە دەریاو خەمانە.
بزانمۍ حاجی قادر چېش ماچۊ:
جیهان بوویتە جەزیرەی بەحری گریەم
بەبێ بوهتان ئەتۆ زین و ئەمن مەم
دەڵێن: مەعشووقە دێتە سەر سەرینم
دەزانم وانییە، واللە اعلم
دېڕەی یەکەمەش تا ڕادێ جوانیێ کەمش چەنەن، بەڵام دېڕەی دووەمەش کارش تەنیا تەمامنای بەیتەکېن، وەختێ ئاڎە (زینە) بۊ و حاجیچ (مەم) ئیتر بوختانەو چېشی؟.
*حاجی قادر جە فرەو شېعرەکاشەنە تەنیا گونجنای واچەکا کەرۊن، ئاڎ نەتاوانش بەرۋستێوە یان دیمەنێ شیعری جوان نیشانە بڎۊ، مانای قووڵە دلۍ شېعرەکاشەنە بیەیش نیەن.
بە شەستی زوڵف و ڕووی ماهی وەکو ماهی گرفتارم
گەهێ دڵگەستەیی مارم، گەهێ گیان خەستەیی نارم
سەگی دەرگات و مەجنوون و نجوومی ئاسمان یەکسەر
مەگەر هەرخۆت بزانی چۆن گەواهن من کە بێدارم
لە بەحر و بێشە و صەحرا نەهەنگ و زەیغەم و ڕووبا
وەکو سەگ هەڵدەیێن ئێستا لە ئاهو ناڵەیی زارم
یانی: بە ئەڵقەو زوڵفات و ڕوومەتی مانگ ئاسات پېسە ماساوۍ گرفتارەنا، جارێ گەستەو ماری و جارێ گیانم نەوەشو ئایېرین..
(تووتەو وەربەرێت و مەجنوون و هەسارۍ ئاسمانی)، گرد مزانا و شاهیدېنۍ کە من بېدارەنا.
جە بەحرو بېشەو سارانە نەهەنگ و شېرو ڕواسە، پېسە تووتەی هۊرمەیاوە جە وەرو ئاهو ناڵەو من!!!
هەرچن هیچ جوانیێ جە شېعرەکېنە نیەن، چەنی ئانەیچە هیچ ڕەبتو پېوەسیێ نیەن میانو دەسەواچەکاو ماناکېشانە. تووتەو وەربەرەیش چەنی مەجنوونی و هەسارەکا ئاسمانی شایەتی مڎا کە حاجی چن بېدارا.!
نەهەنگ و شېر و ڕوواسە پېسە تووتەی!!!؟.
*کەچ کولاه ... کڵاو لار
کەچ کولاە، کڵاوێ کناچانە یام ژەنانەی جوانەو ناسکە بیېنە کە وەختێ کەردېنەشان سەرەشان سەرو ئەبرۊو چەماشارە لارەشا کەردېنۆ کە جوانیێ زیاتەرش دان بە ژەنەکۍ.
تاهیر بەگی جاف چن جوان تاریفۍ یارەکېش مڎۊ و ماچ:
نازەنینەی، سوخمە ئاڵەی، دیدە مەستەی، (کەچ کولاە)
گوڵعوزارەی، شۆخ و شەنگەی، شاھی خوبانم وەرە
خانە وێرانم لە دووریت، رەھزەنی ئیمان و دڵ
زینەتی بەزم و سروورم، شەمعی دیوانم وەرە
دیسان ماچۊ:
کڵاو لار، گورجی کەو ڕەفتار، نەزەر ناکەی ئەڕۆی ئۆغر
لە تیری ئاهی ناکامیم حەزەر ناکەی ئەڕۆی ئـــــــــۆغر
بەڵام حاجی قادر نەتاوانش زەریف تاریفۍ یارەکېش بڎۊ:
پەرچەم و (فێسی کەچی) تۆ ئەی جوان
تاجی کەیانە و عەلەمی کاویان
فێسی کەچ(کڵاوی کەچ)، کەچ کولاه. ماچۊ پەرچەمو تۊ و کڵاوەی لارەت ئەی جوان، پېسەنە تاجەو کەی خەسرەوی و عەلەمەو(ئاڵا)و کاوەی ئاسنگەری!!!؟.
*دنیا
دنیا ماواو گردیمانە، دنیا یاگۍ جە ئەڎابیێو یەکەم هەناسەیمانە. ئېمە وەڵینېما(ئادەم و حەوا) وەڵتەر جە دنیێوە تەرەنە ئامێنۍ سەروو ئی دنیێ. ئەچی دنیانە هەم وەشی و هەم ناڕەحەتی مەبۊن بە بەشەما. بەشێ جەشاعیرەکان مەڵامەتو نەهامەتی و ناڕەحەتیەکا مەگېڵناوە پەی دنیێ، ئاڎیۍ وېناکەردەیێ ناشیرین مڎانە بە دنیێ(پیرە ژەنێ پەڕجووکارە، بۍ وەفا، حیز، سەیرووسەمەرە،...هتد) کە جە وەختێنە مەڵامەتو ناڕەحەتی و گولیەکا ژیوایما ئەچی دنیانە وېمانمۍ، ڕەفتارەکۍ وېمانۍ نەک دنیا.
مەحوی ماچۊ:
دنیا تیاترۆیە، مەوەستە تیا، بڕۆ
کێ مایەوە تیا کە نەبووبێ تیا، تڕۆ
حاجی قادریچ هەر پاسە دنیێ تاوانبارە مەکەرۊن و ماچۊ:
بووکی دنیا _ وەک دەڵێن _ وا بێ حەیاو بێ فەڕ نەبوو
هێندە دامەن هەڵکراو و حیز و ماڵانگەڕ نەبوو.
*حاجی قادر ملۊنە ئاستو نالی و ئەحمەدی خانی، بەڵکم فەر سەرتەر
حاجی قادر تاریفۍ کتېبەکەو(دیوان) ئەحمەدی خانی کەرۊن، ماچۊ:
لە مەجمووعی دووەل: سۆران و بۆتان
لە سایەی ئەم کتێبە ناسراوە
دیارەن ماچۊ ئەحمەدی خانی چا کتېبەنە(دیوانە شېعریەکەش) باسو ئەمارەتەکان و سۆران و بۆتانیش کەردەن، یانی ئەشناسێنېش بە عالەمی.
دماتەر ماچۊ:
لە کوردان غەیری (حاجی) و (شێخی خانی)
ئەساسی نەزمی کوردی دانەناوە
بەڵام پېسە مەزانمۍ وەڵۍ حاجی قادرینە (نالی شاعېر) ژیوانو ئەرەمەرزنو ئا مەکتەبە شېعریە بیەن کە حاجی پەنەش نویستەن، پەی سەلەمنای ئانەیچ، حاجی جە دما بەیتە شېعرێنە ماچۊ:
سولەیمانێکە (نالی) خاوەنی دیوان و فەرمانە
نییە کەس بێتە مەیدانی مەگەر (حاجی) خودئاسانە
جە بەیتە شېعرێ تەرەنە بەرمەگنۊ کە حاجی قادر وېش مەیاونۊ ئاستێ کە نەک وەراوەرو نالی، بەڵکم (نالی) بە ناڵو ئەسپەکەیش، (کوردی) بە تەپوتوزو پەیاو ئەسپەکەیش مەوینۊ کە شۊنەو حاجیرە جیامەنا:
بەجێما (نالی) وەک (ناڵی)، بەپاش کەوت (کوردی) وەک (گەردی)
کە حاجی غاریدا ئەسپی لە مەیدانی سوخەندانی
وەختێ جە مێڎانو قسەکەردەی و کەلامینە حاجی ئەسپ و وېش تاودا، نالی پېسە ناڵو ئەسپەکێش و کوردی پېسە تەپوتوزو پەیاش جیامەنۍ.
یاگێ تەرەنە ماچۊ:
بەیتی (نالی) و بەیتی (من) گەر تێکەڵی یەکتر دەکەن
ئەحمەقی سوورەت پەرست و جاهیلی مەعنا نەزان
حاجی لەک لەک لەک بە لەک فەرقی لەگەڵ تووتی هەیە
وەک هەزاری نەو بەهارو بولبولی فەسڵی خەزان
تازەپۊرەکۆتەی و جە وۍ ڕازی بیەی جە ئەدەب هەم شېعرەنە نیشانێ دیارەنە جە فرەو شاعیرەکان و مەدرەسەو بابانی. شاعیرەکان و مەدرەسەو بابانی(نالی و مەحوی و شېخ ڕەزای تاڵەبانی و حاجی قادری کۆیی و ....هتد) جە شېعرەکاشانە مەپېویۊو دیارەن..
حاجی قادریچ نمونێوە وەرجەسەن کە تاریفۍ وېش کەرۊن کە تەوانای شېعرییەش فرېنەو شان مەڎو شانو (نالی و کوردی)
خەزنەیێکە بەیتی من دوو میسرەعم داخستووە
کەس تەماعی تێ نەکا ڕێگای دزم لێ بەستووە
بیکە بەر دیبایی نەزمم تا قیامەت نادڕێ
چونکە ئەبکاری مەعانی تارو پۆیی ڕستووە
زاهیرەن بەیتم لە (نالی) و (کوردی) زۆر کەمتر نییە
تالیعم بەرگەشتەیە، بەدبەختە بەختم نوستووە.
مەولەوی چا پلە باڵاو ئەدەبینە، هەڵای گیانو وۍ بە کەمزانی زاڵەن ملشەرە، وەختێ باسو قوربانی کەرۊن ئەپېسە ماچۊ:
قوربانی مشیۊ جە عەیب بەری بۊ
فیدایی پەسەند ڕای دولبەری بۊ
تۊ پا شکەستەی بەرد هەردەی دەرد
چەم کۊری مەینەت، تەن زایېف ڕەنگ زەرد
خەیاڵێت کەردەن جە ڕووی نادانی
کەی لایېق وە تۊن ڕۊتبەی قوربانی.
* حاجی قادر و وېناکەردەی یارەکېش
حاجی قادر جە وېناکەردەی زوڵف و ڕۊخسارو وەشەویسەکېشەنە بە (شەوەو ڕۊ) فرە زایېف و لاوازەن
لەسەر شەو ڕۆژی داناوە، مەڵێن فێسی لەسەر ناوە
لە بەر با جامی یاقووتی بە میشکی وشکی داداوە
فێسی سوور(کڵاوەی تورکیە) کە وەختو وېش ژەنی کەردېنەشا سەرەشا، حاجی کڵاوەکېش وېناکەردېنە بە(وەرەتاو) کە ئینا سەرو زوڵفاشۆ(میشکی وشک)!
دماتەر ماچۊ:
لە بەرقی ڕەنگی شەرواڵی حەیا دامێنی هەڵماڵی
لە تەققەی دەنگی خڵخاڵی لە گەردوون زوهرە داماوە
جە تەقەو خڕخاڵو پەیاش هەسارەو زوهرەی داماگ مەنەن!!؟
لە تەققەی ناڵ و شەققەی پانی بەرزی ئاسمان لەرزی
تەقو تۆق کەوتە سەر ئەرزی، دەڵێی مەحشەر هەڵساوە
ئا دیمەنە شایانو ئانەی نیەن کە مەحشەر خېزیۊ.
لە ناوەی هەڵگەڕاوەی زوڵفی، خاڵی ڕەش تەماشاکەن
بۆ تەیری دڵ بیعەینیهی دەڵێی ئەم دانە، ئەو داوە
چېروو زوڵفاشەنە تەماشەو خاڵېش کەرە! چ جوانیێش چەنەن؟، گەر واتێش خاڵەو گونایش هەڵای زەریف بۍ، پەی باڵدارو دڵیم پېسەنە دامەو داوۍ.
واچۍ(بیعەینیهی) فرە نەشازەنە و گولەنە.
بە سەد خوونی جگەر فێری نیازو نازو عیشوەم کرد
کەچی ئێستا کە دەمگاتێ دەڵێ: سا لاچۆ بەو لاوە
(سا لاچۆ بەولاوە) دەسەواچێ شاعیرانە نیەن.
دەری تۆ(کەعبە) بوو حاجی تەوافی کردو نەیزانی
چ قەوما کەعبە کەچ بوو، مەسجدولئەقسایە ڕووخاوە
هیچ ڕۊشنیێ دیار نیەن جە بەیتەکېنە.
*وېناکەردەی ڕوخساری، زوڵفانی، چەموبرۊی، باڵای، چاڵەو چەناکەو مەعشوقۍ جە لاو شاعیری عاشقیۆ بە (وەرەتاو، مانگە، گوڵە نەرگز، دارو سەرووی و شمشاڵی، ....هتد) بەهرێوەن هەم کەرەسێوەن پەی خولقنای شېعرۍ. بەڵام فرەو جاری مەوینمۍ بەشێ جە شاعېرەکا بە مەڵامەتو نەبیەی بەهرێوە جوانی نمەتاوان وېناکەردەیێ ناسک خولقنان.
حاجی قادر ماچۊ:
لە دوولا ئەژدیهای زوڵفی لە گەنجی حوسنی ئاڵاوە
لە لایەک عاقڵم ئەمما لە ئەولاوە تەمەع خاوە
لە ئەولاوە تەمەع خاوە؟
لە بۆ مەردوم وەها چاکە کە ماڵی خۆی لەبەر چاو بێ
وەکوو چاوم لە دنیادا ئەگەر مەحسوولی هەر ئاوە
ئینسان پاسە خاسەن کە ماڵش وەرچەماشۆ بۊن، هەر پېسە چەمام کە هەڵسەکۍ ئینێ وەردەمشانەو دیارېنۍ. چ جوانیێ یام وېناکەردەیێ زەریفش چەنەن؟ گەر تاشای شېعرۍ نەبۊن؟ ئینجا گەرەکشەن وېناکەردەیێ جوان خولقنۊ، بەڵام تەواناش نیەن، ماچۊ:
لە ژووری ئاوی موسایە، لە خواری ئاگری توورە
عەجاییب خەتتی فیرعەونی نە خنکاوەو نە سووتاوە!؟
خەتتی فیرعەونی مەبەسش گەڼەموو سمېڵاشەنۍ کە مەگنا میانوو چەماش(ئاوی مووسا) و هەناسەو گەرموو دەمیش(ئاگری توور)، ماچۊ ئا گەڼەموۊۍ کە پېسەنۍ لەشکروو فیرعەونی چەنی دلۍ ئاوەو چەماشەنە نەخنیکیێنۍ و بە گڕەی گەرمەو هەناسەو دەمیش نە سۊتېنۍ؟ ئای چن وېناکەردەیێ لاوازو گولەن!.
جە بەیتە شېعرێ تەرەنە حاجی پەی زوڵفانو پەرچەمو یارەکېش ماچۊ:
بپرسە (حاجی) تۆ جارێ لە زولف و پەرچەمی خواری
بڵێ: گەر تاری بۆچ ماری؟ بڵێ: گەر ماری بۆچ تاری؟
تار بە ماناو(تاڵی) مێ، بەڵام پەرسەکۍ حاجی نا ڕۊشنەنە، مەپەرسۊ زوڵفانو پەرچەمو یارەکېش کە: پېسەندۍ تاڵو زوڵفا، ئەی چی هەم پېسەندۍ ماری سیاوی؟ گەر پېسەندۍ ماری ئەی چی عەینو وەختینە پېسەندۍ تاڵی؟. هیچ هونەرێ و بەهرێوە شېعریەش نیەن چەنە.
*حاجی قادر جە دەسەڵاتو عوسمانیەکا ناڕازین و جە ئەستەمبووڵەنە بە پارچە شېعرێ زوڵم و نادادی و دوور جە دینی عوسمانیەکا پیشانە مڎۊ، بەڵام پارچە شېعرێ ساکارەو بۍ هونەرە.
قسەیێکم هەیە دەیکەم مەڵێ بێ تەجرەبەیە
با وجوودی ئەوی نادانە لە لای وەک گەمەیە
زانی و شاریب و لۆتی دەگرن، والی دەڵێ
بەریدەن پارەی خۆی دایە، چ عەیبێکی هەیە؟
خەڵکی زیناکەرو ئارەق وەر و لۊتی مەگېرانو ماراش پەی لاو خەلیفەی، ئایېچ ماچۊ وەرشادەیدۍ، چونکم زەڕشا دان!
هێندە بێگانە لە ئیسلامن و ئەحبابی فەرەنگ
موتتەقی دێوە لە لایان، موتەشەڕڕیع شەوەیە
ئڼە جە ئیسلامی دوورېنۍ و وەشەویسۍ بېگانەو ئەوروپیەکانۍ، خەڵکی خوڎا پەرەس لاشاوە پېسەنە دېو و درنجی و شەریعەت زان لاشاوە پېسەنە شەوۍ!... شەوۍ؟.
هەر لە شا تا بە گەدا تووشی یەکێکی نابی
لێی بپرسی بە حەقیەت بڵێ: جەددم ئەمەیە
یانی گرد زۊڵېنۍ.
لازمە ئەم غەزەلە وەک غەزەلێ بیکەنە بەر
هەر وەکو(حاجی) ئەگەر شارە، وەگەر دیهکەدەیە
(دیهکەدە) یانی دەگای گولانۍ. حاجی داوا مەکەرۊن ئی غەزەلۍ وەرکەرمۍ، دیارەن جە لاو حاجی قادریۆ نیگارێ وەشش خولقنان کە شایانو وەرکەردەیەن، ئینەیچ دەلالەتەن کە حاجی قادر تەواناش نەبېنە جە ئاستێ بەرزەی شېعریەنە کە بەرهەمە لاوازو بۍ پېزەکېش ئەڕزشێ فرەشا هەن لاشۆ.
* حاجی قادرو زوانی کوردی
وەختێ حاجی قادر جە غەریبی و شارو ئەستەمبوڵینە مەژیۊون، مەگنۊنە دلۍ دنیاو ناسیونالیزمی نەتەوەیی کە بەرهەموو کۊتائاماو دەسەڵاتو عوسمانیەکان. وەختێ دەسەڵاتو عوسمانیەکا بەرەو لاوازی و زایېفی ئاما، ئیتر دەسەڵات هەم ئایدولوژیاو ئومەمی(ئوممەت و ئیسلامی ) کاڵ مەبۊوەو هەر میللەتێ دلۍ ئا یۊگېرتەینە ڕاو وېش مېزۊوەو گیانێ نەتەوەیی زاڵ مەبۊن ملشەرە. خوڼەوارە کوردەکېچ چا زەمەنەنە پېسە ڕۊشنویرەکانو میللەتەکانو تەری هەسششا پانەیە کەردەن و ئیحساسێ نەتەوەییشان چەنە درووس بیەن، بە تەرزێ کە ئاواتشان مەرزنارەی دەوڵەتێ کوردی کە خاوەن و زوانێ ڕەسمی کوردی بۊن.
حاجی قادری کۆییچ جە ئەستەمبووڵەنە کۆتەن چېروو کاریگەری ئا شەپۊلە نەتەوەیۍ و هەرچن نەتاوانش بە تەرزێ ئەدەبی جوان هەسو ناخو وېش بەرۋزۊن، بەڵام بە تەعرێ لاواز بەیانش کەردەن.
تەمەنێن ئېمە دېڕە شېعرێ حاجی قاڎری ئینا سەروو زوانیماوەو ماچمېشۆ، چونکم وەڵتەر گیانی نەتەوەیی زاڵ بیەن ملمارە بەیتە شېعرەکۍ حاجی هەرچومنۍ بیېنە قبووڵەما بیېنە، بەڵام ئیتر تا سەر نیەن و ئاوەزو سەرنجما مەکېشۊما پەی دلۍ ماناو بەیتەکۍ:
ئەگەر کوردێک قسەی بابی نەزانی
موحەققەق داکی حیزە با بیزانی
بەیتە شېعرەکۍ ئینا ئاستێ فرە نزمی ئەدەبینە، واچۍ(حیز)ی جوانە نیەنەو شېعرە ناشیرین کەرۊن. دماتەر مەرج نیەن گەر کەسێ زوانو تاتەیش نەزانو (زۊڵ)بۊنە. زوان، زوانو ئەڎێن نەک تاتەی(زوانی ئەڎایی). مەشۊم پاگیری سەروو زوانی ئەڎایی کریۊ پەی مەنەیۆ زوانی بە زیڼەیی.
دماتەر حاجی باس جە چن کەسایەتیێ مېژوویی کەرۊن(سەلاحەدینی ئەیوبی، ئەردەشێر، قوباد، میری ئەردەڵان،...هتد) کە کوردۍ بیېنۍ و بە هۊکارو نەخۊڼەواری میللەتو کوردی نامېشان و مېژووشان نەنویسیان و گومۍ بیېنۍ.
ئەمانە پاکیان کوردن، نیهایەت
لە بەر بێ دەفتەری ون بوونو فانی
کتێب و دەفتەرو تەئریخ و کاغەز
بە کوردی گەر بنووسرایە زوبانی
مەلاو شێخ و میرو پادشامان
هەتا مەحشەر دەما ناوو نیشانی
دماتەر مەگنۊنە باسو شېخی پی تەرزە کە هیچ مانێوە نمەدارۊ:
لە بۆ ژن دێ لە کۆڵان وەک سەگی هار
لە ژن هەڵدێ بە میسلی کەر لە خانی
بڵێ بەو سەر کزۆڵەی (کوز) پەرستە
بە چاوی کلدراو و ڕیشی پانی
کە نەفعێکت نەبێ بۆ دین و دەوڵەت
بە من چی (نەڤشبەندی) یا نە(مانی)
واچەکانو(سەگی هار،کەر،کوز) پەی دلۍ شېعرۍ وەشۍ نیەنۍ. دمایی ماچۊ بە من چی نەقشبەندی یا مانی! کە فرە دوورېنۍ جە یۊترینی، نەقشبەندی تەریقەتێ سوفیگەرین، بەڵام مانی نیگارکېشێ بە نامبانگەن.
* شاعېر وینگاش پەی دیمەنەکا، ئەڼامەکا ژەنۍ... جیاوازەن، شاعېر ڕۊخسارو یارەکېش بە خورشید یام مانگە مەوینۊن، چەمۍ مەسۍ بە نەرگز، برۊۍ بە کەمان، زوڵفانی سیاو بە مار و عەقرەب، باڵا بە شمشاڎ، ...هتد، هەرگیز باڵاو ژەنۍ وېنانەکریان بە مانگەی یەک شەوۍ! بەڵکم وېناکریان بە داروو عەرعەری، شمشاڎی، سەرووی. بەڵام حاجی قادر ئەپېسە ماچۊ:
ئافتابی حوسنی تۆ ڕۆژە کە دێ و ئاوا دەبێ
قامەتیشت وەک هیلالی یەک شەوە ئاوا دەبێ
ئافتاب ڕاسەن مێ و ئاوا مەبۊن کە ڕۊخسارشەن، بەڵام قامەتش هیلال نیەن. دەسەواچۍ(ئاوا دەبێ) بە دوۍ مانێ وەرشگېران، بە ماناو(ئاوابیەی و گمبیەی) هەم بە ماناو(ئەپاسەبۊ)ی، کە هیچکامشان ماناو بەیتەکۍ سەنیگینە نمەکەران.
*خەتا و خوتەن
دوۍ ناوچېنۍ جە تورکمانستانو وەڵاتو چین(صین)ی کە جۊرە ئاسکێ نېرەش چەنە مەژیۊو دلۍ نەهەیشەنە پارچە ۋنێ گولانېش چەنەنە کە بوندارێ وەشەن(میسک، مشک) و ڕەنگەش سیاوەنە. فرەو شاعیرەکان خاڵەو گونای یام خاڵەو چواردەورو دەمو یارەکېشان بە (میسک، مشکین) وېناکەردەن، صەیدی هۆرامی باقێ ۋلی مەڎۊ بە وەشەویسەکېش و داواش وەنە مەکەرۊن کە بنیۊشان سەرو گونای مشکین خاڵیشۆ
بینایی دیدەم شای سوسەن خاڵان
ئی دەستە بەستەی مەستی گوڵاڵان
بگېرە جە دەس ئی کەم تاڵەوە
بنیەش بەو گونای مشکین خاڵەوە
بەڵام حاجی قادر لاوازەن جە واچەکارینەو واچۍ(خەتا)ی بە دوۍ مانێ بەکارمارۊ، بەڵام زەریفش نەواتەن:
ئەگەر خاڵت بڵێم میشکی خەتایە
عەزیزی من ئەمەم عەینی خەتایە
خەتای دووەم یانی: تاوان یام خەتاکەردەی.
*پەنهانی ژیوای و مەردەی لاو شاعیرەکاوە یاگۍ سەرنجیەن
مەولەوی هەرچن شاعېرێ دیندارەن و جە قەراخو دنیاو عیرفانینە مەلۍ کەرۊن، بەڵام گومانش هەن و پەیش ڕۊشن نیەن، حاڵی نیەن کە ئاماو لوای ئینسانەکا پەی دنیێ و جیائاستەیش چېشەن.
هەرچی دیت وە چەم شی وە سەفەردا
هەرچی موینی ها نە گوزەردا
کەس حاڵی نەبی، وە هیچ نەفاما
ئەو پەی چېش ویەرد، ئېڎ پەی چېش ئاما
بەڵام حاجی قادر ماچۊ:
یا ڕەببی تۆ خەللاقی عەزیموششانی
هەرچی کە بووەو دەبێ و دەیێ دەیزانی
من بێ خەبەرم لە ئەووەڵ و ئاخری خۆم
حاڵیم بکە لەم بەینە چییە ئینسانی!؟
چییە ئینسانی؟؟؟
دیسان هەمان مەبەس، بەڵام بەبۍ هونەر نیشانە مڎۊ.
حاجی نەتاوانش نیگارێ زەریف و دیمەنێ ڕەنگین پەی فەلسەفەو ژیوای و مەردەی کېشۊ، بەڵکم ئاستێ نزم جە بەهرەی شاعېرانە نیشانە مەڎۊ.
ئێمەش دەمرین دەبینە خاکی سەرەڕێ
ئەم ڕۆژو شەوە تەنوری سوبحی دەگڕێ
ئەم باوکی مردووە یەخەی دادەدڕێ
ئەو بووکی نووی هەیە کەوای بۆ دەبڕێ
لادێییش ڕەزی ئاو دەدات و وەردی دەبڕێ
حەیوانە دەزێ، سەگ دەوەڕێ، کەر دەزەڕێ
ئەم دەستە کە چوو دەستەیەکی تازە دێ
مەعلووم نەبو ئەم کەشمە کەشە کەی دەبڕێ
لەم لاوە هەتا (حاجی) نەچێتە ئەولا
مومکن نییە تێبگا لەوە گەر بفڕێ!؟
چن دەسەواچۍ گولۍ(کەوای بۆ دەبڕێ، حەیوان دەزێ، سەگ دەوەڕێ، کەر دەزەڕێ، گەر بفڕێ) هیچ جوانیێ و ناسکیێشان نیەن چەنە.
*حاجی قادرو قازی و مروەتە
چاسەردەمەنە ژەنێ بەنامۍ(مروەت) مەگنۊ مەحکەمە، قازی یا مەڵڵا حاکمو ئاوەختەیە بیەن، هەڵبەت گەرەکش بیەن بە قازانج و (مروەتۍ) داڎگایی کەرۊن، یانی قازی وېش بە نیازو مروەتۍ بیەن. نویسەرۍ و شەرحکارۍ شېعرەکاو حاجی قادری پېسە (محمد مەلا کەریم) و باعزێ تەرۍ وېشا هیلاک کەردەن و ماناو شېعرەکېشا ڕۊشنکەردەنۆ، بەڵام ئایا پارچە شېعرێ پا لاوازی و بۍ پېزییە چ لازم بە تەفسیرو تەفهیمی کەرۊن؟ دیارەن هەسی نەتەوەیی زاڵ، ناشیرینی و لاوازی نمەوینۊ، ئڼا شېعرێوە چامنۍ نەک تەفسیرو یاوانەی، بەڵکم شایانو وانایۆچ نیەنە.
مەتنی کوتوبی ئەم دووە با شەرحی کرابێ
ئیشکالی ڕمووزی مەسەلەی قازی ما بێ
قازی هەڕۆ سینەت سوپەری تیری قەزا بێ
وەک دینی ڕەوافیز بەدەنت بێ سەروپا بێ
خۆت حاکمی ئەم مەسئەلەیە کەی دەبێ وابێ
پیری وەکو تۆ ماهی هەبێ و (ماکەری گابێ)
بێ مروەتێ بەم مروەتە قەد مروەتی نابێ
سەد دەفعە کەریش هەر وەکوو تۆ (مروەتی گابێ)
حاجی دەڵێ ئەم میسرەعە تەئریخیە قازی
ئینصافی نییە، عاری چییە، (مروەتی گابێ)
حاجی بە قازی ماچۊ تۊ وېت کابرێوە بۍ مروەت و پیاوەتینی، ماهەرەت گێنە!!!
گەرکتەن(مروەت)ۍ بەری و بی بە خاوەنو مروەتی(پیاوەتی)!. گەرەکتەن سوارو مروەتۍ بی و مروەت و پیایی پېڎاکەری؟ پاسە نیەن، گەر (هەر)یچ سەڎ دەفعۍ سواروو (مروەت)ۍ بۊ هەرگیز مروەتو پیایی پېڎا نمەکەرۊو هەر هەرەن.
*حاجی قادرو بە کەم زانای ڕوم و عوسمانی
حاجی قادر جە چن بەیتە شېعرانە و جە چن یاگۍ جیاوازەنە سووکایەتی بە دەسەڵاتو عوسمانیەکا کەرۊن، کە دیارەن ئانەیچ جەکۊتاو تەمەنو دەسەڵاتیشان بیەن کە گیانی نەتەوەیی زاڵ بیەن ملوو گیانی دینداریرەو عەینو وەختی درووسبیەی پارتە توڼڕەوە تورکمانەکا دلۍ دەسەڵاتو عوسمانینە. بەڵام حاجی هەرگیز نەتاوانش بە تەرزێ جوانەی ئەدەبیە ناشیرینی ئا دەسەڵاتەیە نمایېش کەرۊن، ئاڎ بە زوانێ مەیلەو بازاری وەراوەرشاوە مدران.
ناگەن بە (حیز و ڕێگری) ئێمە لە موڵکی ڕۆم
عەللامەیی ویلایەت و شێخی ویلایەتی
سەد قوببەیی خەورنەق سەددی سکەندەری
ناگاتە بەیتە کاولی (نالی) و مەتانەتی
(خەورنەق): کوشکەو بەهرامو کوڕو یەزگردی. (سەددی سکەندەر) یانی دیوارو چینی. ماچۊ ئا دووە هیچکامشان نمەیاوان بە پتەوی و مەحکەمی بەیتە شیعرێ(نالی)!!!! ؟کوشکە چکۊ؟ دیوارو صینی چکۊ؟ شېعرەو نالی چکۊ؟.
*حاجی قادرو موچیاری میللەتیش(کورد)
حاجی دمای سەفەریش پەی ئەستەمبوڵی و تېکەڵ بییەیش چەنی نویسەرو شاعیرو خەڵکە ڕوشنویرەکاو نەتەوەکا تەری پېسە تورکی و عەرەبی و درووسبیەی هەس و شعورێ نەتەوەیی دلۍ دڵ و مەژگیشەنە، بە خاترەو ڕزگارکەردەی نەتەوەکەیش جە دامەو ئەفسانە ئایینی و عادەتە دماکۆتەکا، مەگنۊ مۊچیاری کەردەی میللەتو کوردی. بەڵام حاجی هەر پېسە وەڵتەری(ئەو خەیاڵەی پێی مەستم بۆم ناخرێتە ناو چوارچێوەی هەڵبەستم)، نەتاوانش مەحکەمانەو ئەدەبییانە ویرەکاش گەوهەرئاسا مجۊرە وەردەمش، بەڵکم هاکەزایی و بە شکڵێ بازاری بەیانش کەردېنۍ:
خانەقاو شێخ و تەکیەکان یەکسەر
پێم بڵێن نەفعیان چیە ئاخر
غەیری تەعلیمی تەنبەڵی کردن
جەمعی ئەملاک و خەزنە کۆکردن
دماتەر خەڵکی هانمڎۊ پەی وانای و فېربیەی بە پەشت بەستەی بە فەرمایېشتێ حەزرەتی(ص)
بۆچی فەرموویەتی نەبیی ئەمین
ٲطلبوا علمکم ولو بالصین
نێرو مێ لەم حەدیسە فەرقی نییە
گەر مەلا نەهی فەرموو دینی نییە
دماتەر ماچۊ:
تەنبەڵی کاری (حیز) و بێ خێرە
دەستی ماندی لەسەر زگی تێرە
لە حەدیسا هەیە حەبیبی خودا
گوتی: الکاسب حبیب االله
دماتەر ماچۊ:
ئەوی موحتاجی نان و پیوازە
یا (هەتیوبازە) یانە (مێ بازە)
حەیفە بۆ مەردی ساحیب تەمیز
هێندە باسی مەکانی پیسی و میز
دماتەر حاجی باسو نەسەبو وېش کەرۊن ماچۊ:
باوکم (ئەحمەد) بوو ناوی، فیکرم دێ
خەڵقی لادێ بوو، دایکی من (فاتێ)
لێی گەڕێ قەومی تۆ هەموو مارن
دزو حیزو پیاو کوژو هارن
ئەچی بەیتە شېعرېنە باسو نەسەبو وېش کەرۊن:
باوکم ئەحمەد بوو ناوی، فیکرم دێ
خەڵقی لادێ بوو، دایکی من فاتێ
گەر ئی بەیتە شېعرۍ جە ناوچەو هۆرامای واچیێ، یام کەسێ بە نام شاعېر چېوێ چانەش واتێ، کەس گۊشش پەی نەگېرۍ و ئەسڵەن بە شاعېر نەدریۍ قەڵەم، چونکم تانوپۊ ئەدەبو شېعرۍ جە هۆرامانەنە هەورە بەرزەکېش بڕیېنۍ و ئاسۊش گەشنان.
جە دوۍ بەیتۍ تەرەنە دیسان موچیاری میللەتو کوردی کەرۊن، بەڵام بە دژمانی و بە تەرزێ کاڵوکرچە:
حاجی کەسێکە بێ کەس بۆ ئێوە قوڕ دەپێوێ
گوێی لێ دەکەن زەریفە، نایکەن بەڵا لە خۆتان
میللەتیش هێند کەرن وەکو جاران
دەستیان ماچ دەکەن دەڵێن قوربان.
*حاجی قادر باس جە شېعرەکان و وېش کەرۊن کە پېسەنۍ پەندو موچیاری، بەڵام هیچ موچیاریێ زەریف و دانایانەش نیەن چەنە. ئاڎ نەک موچیاری، بەڵکم دەسەواچۍ بۍ لەزەتۍ و ناماقووڵۍ ماچۊ:
پەندی من خامی دەزانن خامەکان
شیرین و پوختەی دەزانن پوختەکان
تاکی دونیا مایە پوختەی هەر هەیە
لەم کەرو خامەی کە هەن باکم نییە
(شێتە) (قەحبە) مردووە با بڵێن:ئەم
چەند (وەڕیوە)، چەند وڕێنەی کردووە
دیسان حاجی بە هەر مەڵامەتێ بۊن تووشو غرووری مەبۊن، ئاڎ وېش جە پایەگاو (سەعدی شیرازینە) مەوینۊوە، فرە سەیرەن!! سەعدی جە ڕوخانەو عیرفانینە مەلەوانێ کارامەو جە ئاسمانو ئەدەبینە باڵدارێ پەرواز، مەگەر حاجی گوڵستانو سەعدیش نەڎیەن و نەوانانۆ، یام حاڵیش نەبیەن، ئڼا سەعدی چکۊو؟، حاجی چکۊ؟
حەسرەتم هەر ئەمە لە دنیادا
حاجی دەمرێ بە دەوریان ناگا
گەر بە دەورانیان بگەییایە
هەموو حاڵی دەبوون چ دەریایە
سەعدی، ئەییامی خۆی نەبوو نانی
وەکو من بوو، گەڕۆک و بێ خانی
ئێستە خەڵکی لە حەسرەتی دەمرن
بەیتەکانی لە زێڕوو زیو دەگرن
ئاخیری ڕۆژەکیش دەیێ وەعدی
خەفەتم بۆ بخۆن وەکو (سەعدی).
*کوردەکی کۆیی
حاجی گفوگو مەکەرۊن چەنی کابرێوە(کورد) کۆیی، هەواڵ و وەزعش چەنە پەرسۊن، کابرای کۆیی پەیتواچ و حاجی مڎۊوە کە زرووف خاس نیەن، هەرچی زاناو ئاقڵ هەن ئاستەنش جیا، یام پیرو نەوەشەن. کابرای کوردە ماچۊ ئیسە تەنیا(کاک ئەحمەدی شێخ) مەنەن چاگە کە خەریکو زانستی و ئایېندارین، بەڵام عەیبێش هەن بە کوردی ماچۊو منویسۊ!!! .حاجی پەنەش ناوەشەن و خەریکەن ماڵۊ کابرایرە. ئانەیچ دەلالەتەن پەی ئانەی کە جە زەمەنو حاجی قادریچەنە هەر پېسە زەمەنو نالی و دماتەر مەحوی نویستەی شېعرۍ بە زوانی سۆرانی عەیبە بیەن.
-- کوردەکی کۆیی -- کەوتەوە یادم
ئایا چلۆنە ئوستادم پێم گوت:
دەسەواچەو(کەوتەوە یادم) چەنی دیمەنەکاو دماتەری نمەگونجیۊ، چونکم حاجی قادر پەرساو جوابش وەنەکەرۊن جە کەتوارەنە(واعیعەنە)، نەک سیناریۆ و دلۍ خەیاڵو حاجی.
وەکو بیستی بە میسلی هەوری بەهار
هاتە گریان و پێی گوتم: ئەی یار
عالیمی چاکمان هەموو فەوتان
ئەهلی فەتوا موسافیری مەوتان
کەس نەماوە بە غەیری کاک ئەحمەد
شەیخی مەعرووف و عالیمی ئەرشەد
چاکە ئیستا دەکا لە بۆ کوردان
تەرجەمەی شەرع و ئایەتی قورئان
واقیعەن خزمەتی لە بۆ خوایە
چ دەبوو گەر بە کوردی نەبوایە
هەر کە وای گوت وەها موکەددەر بووم
وام دەزانی کەوا لە دین دەرچووم
گوتم: ئێستاش لەسەر کەری ماوی؟
چابوو مستم نەدا لە نێو چاوی
کوردی ئاخر بڵێ چییە عەیبی؟
هەر کەلامی حەقە نییە عەیبی
*حاجی قادر باس جە (کورد)ی کەرۊن پېسە میللتێ نەخۊڼەواری و دماکۆتەی، میللەتێ کە هەڵای وېش نەشناسان، قەدرو زوانەکەیش نمەگېرۊ، میللەتێن ڕەواج مڎۊ بە (ئوستادی خەتن لە ئەم سیانە) زوانەکان و عەرەبی، فارسی، تورکی، بەڵام زوانو وېش بە بۍ ئەهمیەت تەماشە کەرۊن. ئانەی یاگۍ سەرنجینە حاجی قادر هەر پېسە وەڵتەر دیارەن داراو ئاستێ بەرزی جە هونەرو شېعر نویستەی نیەن، ئاڎ تەنیا ویرەکاش مجۊرە جە قاڵبێ ئەدەبی لاوازەنە.
هەر کوردە لە بەینی کوللی میللەت
بێ بەهرە لە خوێندن و کیتابەت
بێگانە بە تەرجەمەی زوبانی
ئەسراری کتێبی خەڵکی زانی
حاجی گلەیۍ جە مەڵڵاو عالمەکا مەکەرۊن کە دوۍ حەرفۍ کوردی نمەواناوە، بەڵکم تەنیا خەریکۍ زوانەکا بېگانەینۍ.
یەکسەر عولەما درشت و وردی
ناخوێننەوە دوو حەرفی کوردی
ئوستادی خەتن لە ئەم سیانە
وەک دی لە زوبانی خۆی نەزانە
دماتەر ماچۊ:
کاکە ئێمە موئمینین، نە ڕووسین
بۆچ کوفرە زبانمان بنووسین؟
میللەتی بێ کتێب و بێ نووسین
غەیری کوردان نییە لە ڕووی زەمین
دمایی حاجی قادر باس جە یەرۍ نەتەوەو قەبیلا کەرۊن کە خاوەنو زوانی و کیانو وېشان نیەنۍ(کورد، جولەکە، دۊم). بە تەرزێ ناشیرین باس جە قەوموو جولەکەی کەرۊن کە دلۍ کوردینە مەژیوانو کورد سووکایەتیشان پەنەکەرۊن.(چا سەردەمەنە هەڵای دۆڵەتو ئیسرائیلی دروس نەبیەن).
سێ قەبیلە حەقیرو (بێ ڕومتن)
کوردو دۆم و یەهوودی گومڕاهن
جوو چ قەدری هەیە لە نێو کوردان
غەیری لێدان و جوێن و تێهەڵدان
دماتەر حاجی مەگنۊ سووکایەتی کەردەی بە کوردی و ماچۊ:
ئێستەکێ ئەمیرانی کوردستان
هەر لە بۆتانەوە هەتا بابان
لەم هەتیوانی مەکتەبەن یەکسەر
کوردەکان باردەکەن وەکو (ماکەر)
ماکەر!؟؟؟.
وا دیارە هەتاکوو دنیا بێ
کوردەکان حاڵیان دەبێ وابێ.
بە سەرنجدایێ ۋردی جە بەیتە شېعرەکۍ و پەشت بەستەی بە باگگراوندێ مەعریفی و ئەدەبی، تەوانای لاوازەو حاجی قادری جە هونەرو شېعرېنە مەوینمۍ، پەیمان بەرمەگنۊ کە(نامۍ زلەو دەرەی وېران).
*حاجی قادر دوعێ خێری مەکەرۊن پەی کەسێ بە نامۍ (موسەننیف)، بەڵام عەینو وەختیچەنە دۊعێ شەڕی مەکەرۊن ئەو عەجەم و ئا کەسەیە کە چاپش نیانەرە!، ڕۊشنی نیەن جە چوارینەکېنە.
(سیوطی) زانێوە موسڵمان کە زیاتەر جە شش سەڎ کتېباش جە بوارەکاو شەریعەتی، نحو، فەلسەفە، زانستە جیاوازەکا نیێنېرە، دیارەن بەحرو واچا بیەن، پەوکەی حاجی قادر ئڼەو ژمارەو واچەکا سیوطی ڕەحمەتۍ مەکیانۊ پەی (موسەنییفی)، بەڵام داواکەرۊن عەجەمەکا بەران پەی جەحەڼەمی بە کوتەک.... کوتەک!؟
یاڕەب بە قەدەر حەرفی (سیوتی) یەک یەک
ڕەحمەت لە (موسەننیف) و لە قاری بێ گەلەک
ئەمما عەجەم و ئەو کەسەی چاپی دانا
بیباتە جەهەننەم بە عەزاب و بە کوتەک.
جە چوارینێ تەرەنە ماچۊ:
ئەی ڕەفیقانی وەتەن زۆر غەزەلم ماوە لەوێ
لە کەنارێکەوە تەقدیرە وەکو هەڵ بکەوێ
وەک سەفینە بگەڕێ بیخەنە بەر بەحری قسەم
حەیفە وەک من لە غەریبی بمرێت و نەتەوێ
حاجی بە گردین(جمع) دەس پەنەکەرۊن(ئەی ڕەفیقان)، بەڵام بە تاک کوتا بە چوارینەکۍ مارۊن(نەتەوێ)؟.
حاجی قادر جە شارو سەردەشتی توشوو نەوەشی زەردوویی مەبۊن، ئی چوارینېشە واتېنە:
لە سەردەشتی میحنەت پەڕەی کردەوە
کەوانی بەڵا لۆکەیی پەیکەرم
بەڵاڵووکە دەرمانی دەردم دەڵێن
بە پارە وەگیر ناکەوێ بیکڕم
دیارەن حاجی واچۍ(بەڵا لۆکە) چەنی واچۍ(بەڵاڵووکە) کە نزیکېنۍ چوارینەکېش پەنە تاشێنە، حەتمەن هاڵوبراڵۋی پېسە دەوای پەی زەردوویی بەکارئامێنە.
*ڕەواج و شېعرەکاو حاجی قادری.
حاجی قادر چا سەردەمەنە دیارەن هەر پېسە نالی و مەحوی و شاعېرەکان و مەدرەسەو بابانی شېعرەکېش ڕەواجشان نەبیەن، پەوکەی ماچۊ:
نەقدی عومرم بە غەزەل داو دووکانم دانا
هیچ کەسێ نەیکڕی، ترسام لە ڕزین و لە خوران
بێ بەها دامە ئەم و ئەو وەکوو کوردێک کە ڕژا
ڕۆنی، ئەو وەقتە دەڵێ: کردمە خێری کوڕەکان
* (دووگی مەڕ، تووری تەڕ) دوۍ دەسەواچۍ پەی تاریفدای کەسێ یام ژەنێ کە حاجی قادری بەکارئاردېنۍ. باس جە سمتېش! کەرۊن، ماچۊ پېسە (دمەو مەیۍ) لریۊوەو چەرمۍ و لووسەنە پېسە (ترەوە تەڕا)! ترەوە تەڕۍ کامېنۍ؟ دمایی ماچۊ گەر سمتەش چامنۍ بۊ دڵ و گیان بەخشە پەیشو هیچ نمەتەرسە وېت دە ملشەرە، (چېش بۊ، با بۊ).
سمتی دەلەرێتەوە دەڵێی دووگی مەڕە
گردوو سپی و لووسە وەکو تووری تەڕە
ماڵێکە ئەگەر بدا بە نەقدی دڵ و جان
خۆشت لەسەر بنێ، جەهەننەم بکڕە
تاریفدایێ فرە گولو بازارین، جە دنیاو ئەدەبو شېعرېنە ڕاش نمەبۊوە.
*حاجی قادرو تاریفۍ پیریش
حاجی قادر جە تاریفۍ پیریشەنە ماچۊ:
سەرو ڕیشم سەراپا بۆتە لۆکە
بە شەو هەمڕازمە پشمین و کۆکە
دیارەن سەرووڕیشش چەرمە بیەن، کە وېناشکەردەن بە(لۊکە)!. هەتا ساعبێچ خەریکو پژمەو قۊزەیەن.
. صەیدی هۆرامی ئەپېسە تاریفۍ پیری کەرۊن:
جە دەستی پیریت ئەمجار داڎ کەرە
هەم بکېشە ئاخ، هەم فریاڎ کەرە
مەنزڵ وېرانەن خاس کەوتەن وازت
بگرەوە پەی حاڵ، جەستەی بۍ نازت
ئەر دیدەت وینان بدیە نە جامان
جەستەی وېت وینە جە سەر تا دامان
باڵات چوون تیر بۍ، فەرقت وېنەی قیر
تیرت بی کەمان، فەرقت بی وە شیر
دماتەر حاجی قادر ماچۊ:
لە بەر پیری ئەوەندە بێ حەواسم
دەڵێی ئەرکانی ئیسلامی ئیناسم
بەیتەکۍ مانێوە نمەڎۊ دەسۆ، وەختێ حاجی پیر بیەن و حەواسش نەمەنەن، وېش وېناکەردەن بە ئەرکانەکا ئیسلامی. ماموسا (حەمەو مەلا کەریمی) پەیلوایێ تەرش هەن، ماچۊ مەشۊم جیاتی(ئیناسی)، واچۍ(نەناسی) بنویسمۍ پەی گونجنای ماناو بەیتەکۍ. یانی پیریش وېناکەردەن بە کەسێ کە ئەرکانەکا ئیسلامی نمەشناسۊ، ئانەیچ پینەش نمەکەرۊ.
نویسەر (مەسعود محمد) کە وېش خەڵکو شارەکەو حاجین گەرەکشەن خاسش کەرۊن، بەڵام پېسە وەڵینا واتەن(خاسش نمەکەرە با نەخرابیۊ). ماچۊ واچۍ(ئیناس) جە ئەسڵەنە(ٳناث) بیەن، یانی ژەنی.
لە بەر پیری ئەوەندە بێ حەواسم
دەڵێی ئەرکانی ئیسلامی (إناثم)
چونکم ژەنی دینشا نوقسانەن، یانی ئەرکانەکا دینی پېسە وېش جابەجا نمەکەرا.ماچۊ ئیمان و ژەنا چن لاوازا، منیچ ئاڼە بۍ حەواسەنا. هەڵای یاوانەو محەمەدو مەڵڵا کەریمی خاستەرەن، مەسعود محمد تەفسیرێ ناشیرینش پەی کەردېنە کە دەلالەتەن پەی بە کەم تەماشاکەردەی حاجی قادری پەی ژەنۍ.
حاجی قادر دیمەنو لاوازیش و پیریش پا شکڵە وېناکەردەن، بەڵام گەر سەرنجە دەیمۍ هەمان دیمەن لاو مەولەوی شاعېریۊ بە جوانی وېناکریۊن، وینمۍ مەولەوی فرە زەریف و شاعېرانە باس جە زایېفی وېش کەرۊن وەختێ پەیتواچو(جواب) نامەو چن ڕەفېقێش مدۊوە کە داواش وەنەمەکەران بلۊ پەی لایشان.
. زایېفیم بەی تەور جە حەد بەرشیەن
نەسیم گەر بارۊم عەجایېب نیەن
ئڼە زەعیف بیەنا پېسە پووشو پەڵاشیم پەنە ئامان، ئڼەتا زانا نەسیمی هۊرگېرتاو ئاردانېش پەی لایتا.
* شېخ غفور تاڵەبانی کە مامۊ شېخ ڕەزای تاڵەبانین بە شېوەو هەجوی نامۍ حاجی قادری بەرۊن، حاجی قادری مەکەرۊن بە (چاچی قادر). چاچی بە فارسی یانی(کەمان)، کەمان بە(کمان) نویسیان، دیسان کەردەنشان بە (گمان). واچۍ گمان بە عەرەبی یانی(شک)، ماچمۍ شکو گومان.گەر یەرە نوقتەکەو سەرو پیتو(ش_ شک)ی لابەری، مەبۊن بە(سگ)!!!؟.
حاجی قادریچ پەیتواچش مەڎۊوەو ماچۊ:
شێخ غفور بیستوومە (چاچی)م پێ دەڵێی
چاکە من نابم بە نوقتەی لا بە لا
(نوقتەی لابەلا) یانی نوقتۍ سەرو پیتو(غ) لابەلا بۊوەو گنۊنە سەروو پیتو(ف) جە نامۍ غفوری!. ئا وەختە (غفور) مەبۊن بە(عقور) کە بە عەرەبی یانی نۊعێ جە (تووتە)ی.
ئانەی نویستم شەرحەو نویسەر(مەسعود محمد)ین پەی بەیتە شېعرەکۍ. گەر سوزێ ناوچەیی و دەمارگیریێ شارچیەتی نەبۊن ئا بەیتە شېعرۍ کەی شایانو شەرحېنە؟. ئانە کەی هونەرەن کە شېخ غفوری بەکارئاردەن؟ ئەی ئانە کەی هونەرو جوابی و زەوقیەن کە حاجی قادری دانۆ؟ پیتو(ح) کەرین بە(چ)، پیتو(غ) کەرین بە(ع)، (ف) کەرین بە(ق) بە مەراموو وەشکەردەی واچۍ(سەگ)ی، هیچ هونەرێ و هیچ جوانیێش نیەن چەنە.
* بەشێ جە شاعېرەکا (نحو صرفی) عەرەبی، یام ڕازوانی عەرەبی کاریگەریش بیەن سەرشاوەو جە شېعرەکاشانە ڕەنگەش دێنۆ. مەولەوی ماچۊ:
تا دڵ وە تەمای ئەو ترفە ترفەن
نەحوم هەر مەحوەن، صەرفم بۍ صەرفەن
تا دڵ تەماڎارو شەوق و ڕۊشنایی ڕوخسارو یارۍ بۊن، نە علمو (نەحوی) نە (صرفي) هیچ قازانجێشان نیەن.
دیسان ماچۊ:
ئازیز جە دووریت تەن بی کڵافە
ڕۊح بی وە تەنوین حاڵی اضافە
جە دووری یارەکېشەنە تەن و لاشەش لوولش واردەن پېسە کڵافەو نەیۍ، گیانیچش چوون پېوەسەن بە وەشەویسی یارەکېشۆ دلېنەشیەن و نەمەنەن(جە ڕازوانی عەرەبینە گەر پیتێ تەنویندارە ئیزافەکریۊن پەی سەروو پیتێوەتەری، تەنوینەکە نمەمەنۊ و نمەوانیۊوە) حاجی قادر پیتو(ئەلفی) بەکارمارۊ، بەڵام بە تەرزێ نازەریف بەیتەکۍ مجۊرە:
قەرەنی ئاغا کابرێوە نامدارو ڕەئیس عەشرەتو ئا وەختەیە بیەن، دیارەن خێوەتگا(سیاماڵ)نە نیشتەنەرە. حاجی تاریفېش مڎۊ کە مېخۍ(ستوونۍ) خېوەتگاکەیش مەحکەمو جاگیرېنۍ هەر پېسە پیتو(ئەلفی) جە واچۍ(جان)ی کە سکونش ئینا سەرۆو نمەجووڵیۊو جاگیرەنە، بە پېچەوانەو ئا ئەلفا کە هەمزە(ء) ئینا سەرشاوەو جووڵەرېنۍ و هەر دەمێ مەیلشان پەی یاگێ هەن.
هەر وەک ئەلفی جانە ستوونی لە سکووندا
نەک تابیعی غەیرەو متحرک وەکو(همزە).
*حاجی قادرو واچۍ سەگ(توتە)ی
حاجی قادر پېسە فرەو شاعېرەکان و مەدرەسەو بابانی جە شېعرەکاشانە کەسایەتی وېشان بە تەرزێ بەرمەوزان کە هەس بە کەمی مەکەران. وۍ وېناکەردەی بە(سەگ) یام بە کەم زانای چەنەش دیارەن. ئینسان پېسە مەخلوقێ ڕېزداری جە لاو خالقیشۆ ئەشناسیان، ئا وېناکەردەیە چەنی بنەما شەرعیەکا هەم بنەما ئینسانیەکا نمەگونجیۊ.
نالی ماچۊ:
دوور لە تۊ نالی (سەگێکە) بێ وەفایە، هەرزەگۆ
بۆچی بانگی ناکەی ئەم(کەلبە) کە نانی نانییە!؟
یاگێ تەرەنە ماچۊ:
نالی کەوا (سەگی سەگی) ئەو مەرزو بوومەیە
ئەمما (سەگی) موعەللمی بێ دەنگ و بێ وەڕە
مەحوی ماچۊ:
بەرەڵڵاکردنی نەفست زەرەرخێزەو فەساد ئەنگێز
بە ڕەحمەت بن قەدیمی ئێمە فەرموویانە: خەربەستە
خەربەستە(بەستەیۆ نەفسی پېسە هەری کە ئیتر زەرەر نمەڎۊ).
سافی هیرانی ماچۊ:
سافی کە لە خاکی دەری تۆ دوورە بە قوربان
(سەگ) مەرگی نەبێ، هیندە چلۆن قابیلی ژینە
حاجی قادر ماچۊ:
بوومی وێرانە بە ڕۆژ و (سەگی) ئەو کویە بە شەو
هەردووکی خزمی یەکن، حاجی بە بێ خزمو کەسە
هەرچن بەیتەکۍ مانێوە قووڵەش نیەنە(بایەقوشو وېرانەی چەنی تووتەو شەوۍ کە پاسەوانی کەرۊن جە کۊڵانەنە) چونکم بە تەنیێنۍ ئیسە بیېنۍ بە ڕەفېقۍ، بەڵام تەنیا حاجی بە بۍ کەس مەنەن!!!.
دیسان ماچۊ:
بە یادی کونجی تۆ، حاجی وەکو بووم(بایەقۊش)
لە مەعموورە دەچێتە ناو کەلاوە
حاجی فرە دڵش وەشەن کە یارەکېش بە(سەگ) و دلۍ بەرەکەیش نامېش بەردەن، وەرو ئانەی ئا دەسکۆتەشە جە دەس نەشۊ، کاروبارو وېش ڕېک وستەن و وېش مەحکەم کەردەن
هەر کە بیستم پێم دەڵێ(حاجی) سەگی دەرگانەمە
من لە ترسی گورگی بەدکارم کەری خۆم بەستەوە
یاگێ تەرەنە ماچۊ:
ڕەقیب و سەگ چ لازم تا ئەمن هەم؟
بە ڕۆژێ دەرگەوان، شەو پاسەوانم
دیسان ماچۊ:
دەزانن من کە بێ دارو دیارم
سەگی مەجنوونم و غەمخواری لەیلا.
*مەسعود محمد چن بەیتێ جە دیوانەکەو حاجی قادری باسکەرۊن کە نیشانەو تەوانایی حاجی قادری و ئاشنایی ئاڎیی جە دیوانە شېعرەکاو شاعېرەکا تەریەن پېسە نالی و کوردی و شېخ ڕەزای، چونکم دما بەیتەنە ئیشارەت مڎۊ بە شېعرێ شېخ ڕەزای تاڵەبانی
ئەم قسە با لێرە بێ، ماندی بووم
بۆت بکەم باسێکی بۆیان کردووم
پێی گوتم ئەحبابەکی صاحب حەشەم
سەرگوزەشتێکم هەیە با بۆت بکەم
ئانەی کە برادەرەکەیش پەنە واتەن ئینەن:
ماهی بێ میهرم لە دەرگا هاتە ژوور
ماتەم و شین و غەمی کردم بە سوور
کورت و کرماجی کە گرتم بێ ڕەزا
خستم و باقی وەکو بەیتی(ڕضا)
برادەرێش واتەن قسەو باسێم هەن با پەیت کەروون ئەپېسە:
مانگەی بۍ وەرەتاوەم ئاما چووەر، هەرچی خەمو خەفەتم بۍ کەردش بە وەشی(سوور). بە کورتو کرمانجی بە بۍ ڕەزایی وېش پەلامارەم داو ۋستم پاڵۍ، دمایی منیچ پېسە شېخ ڕەزای واتەن هەرمانەو وېم کەردە.
دیارەن شېخ ڕەزا جە شېعرەکۍ وېشەنە باس جە کابرێوە مەکەرۊن کە بە زۊر پەلامارەش دان و......؟. بە سەرنجدایێ ورد جە بەیتەکا بېژگە چن دەسەواچێ نا شاعېرانە، هیچ هونەرێ شېعرییەو هیچ بەهرێوە شاعېرانە نمەوینمۍ، ئاخر گەر مەیلی ناوچەیی نەبۊن چ جوانیێ، شکڵێ ئەدەبی، بەهرێ شېعری هەن تا نویسەر بە چن لاپەڕێ باسش کەرۊن؟ ئانەی یاگۍ سەرنجیەن (مسعود محمد) بە هیج کلۆجی وېش نەڎان قەرەو تەفسیرو ماناو شېعرەکاو حاجی قادری، تەنیا باس جە گوزەران و تەرزەو ژیوای حاجی جە کویەو، زەمەنو فەقیەتی و ئاماو لوایش میانو کویەو ناوچەکاتەری، ئەستەمبوڵەنە، باس جە پېوەڼیە کومەڵایەتیەکاو خەڵکو کۆیەی، باس جە خېڵ و عەشرەتەکاش، باس جە ژیانو دڵداری حاجی و پېوەڼییش چەنی بابایش(باباو مەسعود محەمەدی).
*حاجی قادری کویی و مافو وانای ژەنۍ
حاجی قادر پېسە (مەلای گۆرەی) جە کۆیە داواکاریش پەی وانای ژەنۍ هەم دینی هەم ئینسانی بیەن، ئاڎ یاوانەیش پەی مافەکا ژەنۍ جیاوازبیەن چەنی فرەو خەڵکی عامەی کە یاوانەو دیڎگاشا ئاستێ نزمەنە بیەن، حاجی قادر بە پەشت بەستەی بە بنەما دینیەکاو ئیسلامی مافو وانای پەی ژەنۍ بە ڕەوا مەوینۊ، بەڵام دیسان نەتاوانش بە شکڵێ ئەدەبی، بە بەهرێوە شاعېرانە داواکېش ۋزۊنە دلۍ قاڵبە شېعرێ کە چەنی بابەتەکەیش گونجیۊ.
بۆچی فەرموویەتی ڕەسوولی ئەمین
اطلبوا العلم ولو بالصین
نێر و مێ لەم حەدیسە فەرقی نییە
گەر مەلا نەهی فەرموو دینی نییە
(گەر مەلا نەهی فەرموو دینی نییە)، دەسەواچێ هەڵەن، هەرگیز پا دەسەواچەیە مەڵڵا بۍ ئیمان نمەبۊ.
* مەسعود محەمەد و حاجی قادر
مەسعود محەمەد بە ڕادێ گیرۊدەو گیانی ناوچەیی و دەمارگیری شارچیەتی بیەن، کە حاجی قادر لاشۆ موقەدەس بیەن و ماچۊ: حاجی قادر ئینا سەری مەلائېکەیۆ!. مەشۊم وەڵۍ ئانەی خامە وزی کار پەی نویستەی سەرو حاجی قادری و شېعرەکاش، دەسودیم گېری و تۊبەو ئەستەغفرەڵڵا کەری. دماتەر ماچۊ حاجی قادر گردو ژیوایش پەی کوردو کوردستانی بیەن.ئاڎ هیچ تەماعێ دنیاییەش نەبیېنە، ئاڎ تاوۍ پېسە شاعېرو نویسەرەکاتەری جە ئەستەمبوڵەنە وېش یاونۊ خزمەتو سوڵتانی عوسمانی و بەهرەگیربۊ جە گرد وەشی و ماڵو دنیێ. مەسعود محەمەد قەناعەتش چامنەن کە دیوان و حاجی قادری زیاتەر جە (٨٠٠) لاپەڕا بیەبۊ، بەڵام بەشێ فرەش فۊتیان. ماچۊ دیوان و حاجی قادری پېسە( گوڵستان و سەعدی) شېعرەو نەسر بیەن. ئانە هەر مەسعود محەمەد نیەن کەوتەنەنە دلۍ گېژاوەو خەیاڵی نەتەوەیی و ناوچەیی. بەڵکم فرەو نویسەرەکا پا شکڵە کە باس جە ژیوانامەو شاعېرەکا مەگېڵناوە مەوزاشانە ئاستو(سەعدی و حافیزی و مەولانای ڕومی و....تاد). کە ئانەیچ بېجگە خەیاڵێ وەشی نەتەوەیی هیچی تەر نییەن. مەسعود محەمەد گلەیۍ جە کوردی هەم ئەدیبەکا کەرۊن کە بە ئەڼازەو وېش حورمەت و هەم تەقدیرو حاجی قادریشا نەگېرتەن. ماچۊ جە ناوچەکا تەرو کوردستانینە (بېجگە شارو کۊیەی) شاعېری چامنە هەن (کولکە شاعېر) کە نمەیاۊو بە توزەو پاو حاجی قادری، کەچی قەدرش گېران و نامدارش کەران. وینمۍ مەسعود محەمەد ئا گلەییا کەرۊن، کەچی وېچش دیسان بە تەرزێ گیرۊڎەو ئا دەمارگیریە ناوچەیی و شارییەن، کە بە تەشکێ فرە گۆرە شانوباڵو حاجیش یاونان ئاسمان. مەسعود محەمەد باسو ژیوای حاجی وزۊنە دلۍ چوارچېوێ فەلسەفی و بە تەرزێ فکریانە تەفسیرش پەی کەرۊن، کە هیچ پېویس بە باسێ چامنەیە نمەکەرۊن.
نۋیستەی/ ئەسعەد هەورامی
