مۆسیقای كوردی سەرنجی زۆر لە میللەتانی رۆژهەڵاتی بەلای خۆیدا ڕاكێشراوە، چوون لە بابەت ڕیتم و میلۆدییەوە دەوڵەمەندە، زۆر مۆسیقازان و هونەرمەندی بەتوانای كەمەندكێش كردووە. بۆیە سەیر نییە، كە بەر لە سەد و سی ساڵ كۆمیتاس كە نازناوی (باوكی مۆسیقای كلاسیكی ئەرمەنیی) پێبەخشراوە، بازی داوەتە سەر مۆسیقای كوردی و هاتووە لێكۆڵینەوە لە ئاواز و موزیكی كوردی دەكات.

گەورە هونەرمەند و موزیكزان و ئاوازدانەری ئەرمەنی " كۆمیتاس" لەیەكەمینی ئەو كەسانەیە كە مۆسیقای كوردی بە جیهان ناساندووە و لەڕێی ئەنجامدانی چەندین سیمینارەوە لەناوەندە ئەكادیمییەكانی هونەر و موزیكدا لەبارەی میلۆدی و ئاوازی رەسەنی كوردییەوە، سەرنجی ئەوروپیەكانی بەرەو لای موزیكی كوردی ڕاكێشاوە. جگە لەوەش خاوەنی یەكەم لێكۆڵینەوەی بیانیە لەسەرمۆسیقای كوردی، بەهۆی لێكۆڵینەوەكانییەوە لەزانكۆیەكی وڵاتی ئەڵمانیادا بڕوانامەی دكتۆرای لەسەر موزیكی كوردی بەدەستهێناوە.

 كۆمیتاس كێ یە؟

ئەگەر شەجەریان سیمبوڵی هونەری فارسەكانە و لای عەرەبیش ئوم كەلسوم و كوردیش شانازی بە هونەری حەسەن زیرەكەوە دەكات، بە هەمان شێوە ئەرمەنیەكانیش كۆمیتاس-یان هەیە و نازناوی باوكی مۆسیقای كلاسیكی ئەرمەنی یان پێ خشیوە.

 باسكردنی مۆسیقای ئەرمەنی بەبێ ناوهێنانی (كۆمیتاس) مەحاڵە. ئەگەرچی تەمەنی هونەرەكەی كەمبوو، بەڵام  بەخشش و خزمەتێكی زۆری بە مۆسیقای ئەرمەنی كرد. یەكەم كەسیش بوو كە لێكۆڵینەوەی لەسەر مۆسیقای كوردی كرد.

ئاوازدانەر و مۆسیقازان و باوكی مۆسیقای كلاسیكی ئەرمەنی یە. یەكێكە لە هونەرمەندە بلیمەت و بەتواناكانی لەمێژووی مۆسیقای رۆژهەڵاتی. یەكێك لە دیارترین ڕابەرانی زانستی مۆسیقای گەلان.  لەسەردەمی كۆتاییەكانی دەسەڵاتی عوسمانییەكان ژیاوە.  ئاوازدانەرێكی میللی ئەرمەنی یە. كارەكانی دەچێتە خانەی ئاوازە شەعبیەكانەوە.  ڕابەری ئۆركسترای (غوسان) بووە. لەهەمان كاتدا ڕاهیب پیاوی ئاینی  بوو.

ناوی تەواوی صوغومون صوغومونیان  لەساڵی 1869 لەدایك بووە.  پەروەردەی خێزانێكی ئەرمەنییە، باوكیشی دەنگخۆش  بوو و گۆرانی دەگوت و ئاوازیشی دادەنا .

كۆمیتاس هەر لەمنداڵییەوە بەهۆی دەنگخۆشییەوە چاوەڕوانی داهاتوویەكی هونەری باشی لێدەكرا. هەر خۆشی خۆی فێری نۆتەی مۆسیقا كردووە. ئاوازە ئاینییەكانی كەنیسەی بەباشی دەزانی. جێی سەرنجی مامۆستاكانی بوو. قۆناغەكانی خوێندنی بەباشی بڕی تا گەیشتە ئەوەی گوندەكەیان بەجێ بهێڵیت و بۆ درێژەدان بەخوێندن گەیشتە وڵاتانی ئەوروپا.

3000  میلۆدی فۆلكلۆری نەتەوەكانی كۆكردەوە

 كۆمیتاس 66 ساڵ ژیا، زۆربەی ژیانی خۆی لەنێو كایەی هونەر و موزیكدا سەرفكرد. حەزێكی بێ سنور و عەشقێكی زۆری بۆ موزیك لەدڵدا بوو، پیاوێكی گەڕیدە بوو، ئۆقرەی بەخۆی نەدەگرت شا ر و دێهاتەكان یەك بەیەك دەگەڕا و گەشتی دەكرد هەر لە یەریڤانەوە تا ئەستەنبوڵ و شارە كوردییەكان و ناوچە ئەرمەنیی نشینەكان، بەدوای گۆرانی و مۆسیقاوە هەڵوەدا بوو. لەهەرشوێنێك گوێی لە ئاوازێك بوایە تۆماری دەكرد و كۆیدەكردوە.  لێكۆڵینەوەی وردی لەسەر مۆسیقای گەلان دەكرد و بەتایبەت بەهۆی گەڕانەكانیەوە ئاشنابوو بوو بە مۆسیقای ئەرمەنی و كوردی و توركی و فارسی و عەرەبی.

لەئەنجامی هەوڵەكانی بۆ كۆكردنەوەو ئەرشیڤكردنی میلۆدی و ئاوازە فۆلكلۆرییەكانی میللەتانی رۆژهەڵاتی، بە "30" ساڵ  تەمەنیی هونەری توانی زیاتر لە سێ هەزار "3000" ئاوازی رۆژهەڵاتی- میلۆدی شەرقی كۆبكاتەوە. كە خۆی لەماوەیەی چەندین ساڵی ژیانی و ئەزموونی وەك گەڕیدەیەك لەگوند و دێهات و شارەكان كۆیكردوونەتەوە. كە زۆربەیان ئێستا بزرن تا ئێستا نازانرێت ماون یا بەهۆی كارەساتی ئەرمەنەكانەوە تاڵان كراون و لەناوچوون.

خاوەنی یەكەم لێكۆڵینەوەی بیانی لەسەرمۆسیقای كوردی

مۆسیقای كوردی سەرنجی زۆر لەمیللەتانی رۆژهەڵاتی بەلای خۆیدا ڕاكێشاوە، چوون لە بابەت ڕیتم و میلۆدییەوە دەوڵەمەندە، زۆر مۆسیقازان و هونەرمەندی بەتوانای كەمەندكێش كردووە. بۆیە سەیر نییە كە  بەر لە سەد و سی ساڵ قەشەیەكی ئەرمەنی كە نازناوی (باوكی مۆسیقای كلاسیكی ئەرمەنیی) پێبەخشراوە، بازی داوەتە سەر مۆسیقای كوردی و هاتووە لێكۆڵینەوە لە ئاواز و موزیكی كوردی دەكات.

هونەرمەندێك كە 130 ساڵ پێش ئێستا خزمەتێكی بەرچاوی پێشكەشی مۆسیقای كوردی كرد. هەرچەندە خۆشی كورد نەبوو ئەو لە یەكەمین ئەو كەسانەیە كە مۆسیقای كوردی بە جیهان ناساندووە و لەڕێی ئەنجامدانی چەندین سیمینارەوە لە ناوەندە ئەكادیمییەكانی هونەر و موزیكدا لەبارەی میلۆدی و ئاوازی رەسەنی كوردییەوە، سەرنجی ئەوروپیەكانی بەرەو لای موزیكی كوردی ڕاكێشاوە.

ساڵی 1889، مۆسیقازانی مەزنی ئەرمەنی (كۆمیتاس) لە بەرلین،  بۆ خوێندنی ئەكادیمی كەڵكی لەئاواز و مۆسیقای كوردی وەرگرتووە، ئەم موزیسیانە ئەرمەنییە هاتووە تێزێكی لەسەر مۆسیقای كوردی نووسیوەو، لەم تێزەدا 13 گۆرانی كوردی هێناوەتە سەر شێوەی نۆت.  لەوانە "دەروێش عەبدی" و "لەیلا و مەجنون" و "حەمام ئاغا" و "سەیران" "میرزا ئاغا" "مامزی" .

ناوی بەشێك لەو میلۆدیانەی لەژێر ناوی Kurdish music كۆیكردونەتەوە::

 “Layla and Majnun,” “Jambalaya,” “Hamam Ağa,” “Mirza Ağa,” “Mamzi,” “Seyran,” “Leleh Gavreh” and “Jendi Benah Meydaneh”.

هونەرمەندان و موزیككارەكانی كورد بە پێویستی دەزانن میلۆدی و نەغمە و ئاوازە كوردییەكان كۆبكرێنەوە و لە ناوەندێكی ئەكادیمی ئەرشیف بكرێن. بیژەن كامكار لەمبارەیەوە دەڵێ: "مۆسیقای كوردی ئەوەندە دەوڵەمەندە زێدەڕۆیی نییە كە بڵێم ئەگەر تا دە ساڵی دیكە تەنیا خەریكی نوێكردنەوە بین، واتە خۆمان هیچ دانەنێین، تەنیا میلۆدی نەناسراو بدۆزینەوە نوێیان بكەینەوە، بەشی دە ساڵی كاركردنمانە".

كۆمیتاس كە بەباوكی مۆسیقای ئەرمەنی ناسراوە دكتۆرای لەمۆسیقای كوردی بەدەست هێنا.  تێزی دكتۆراكەی جگە لە ڕووە هونەرییەكەی، لەوەش گرنگتر رەهەندی مرۆڤدۆستانەی تێدا رەنگی داوەتەوە، كاركردن و كۆكردنەوەی میلۆدی كوردی لەلایەن هونەرمەند و موزیسیانێكی ئەرمەنییەوە هەستی نەتەوەپەرستی و میللیگەرایی بەلاوەناوە و هاتووە جوانیەكانی میللەتی كوردی دەرخستووە. هەروەها ئەم نامەی دكتۆرایەی باوكی مۆسیقای ئەرمەنیش گەواهی ئەو راستیە دەدا كە میلۆدی و گۆرانی كوردی كاریگەری بەرچاوی لەسەر موزیكی میللەتانی رۆژهەڵاتی هەیە.

كۆمیتاس خۆشەویستی بۆ موزیك وای لێكرد  و دوور لە هەستی نەتەوەپەرستی و سنورە دەستكردەكانی نێوان نەتەوەكان ببڕێ و ببێتە  یەكەم كەس كە لێكۆڵینەوەی لەسەر مۆسیقای كوردی كرد و لەزانكۆكانی ئەوروپادا و بەشێوەیەكی ئەكادیمی و زانستییانە هەوڵی ناساندنی مۆسیقای كوردی داوە.

ئەم هونەرمەندە موزیككارە ئەرمەنییە زۆرجار دەهاتە ناوچە و شارە كوردییەكان و باسی ئاواز و میلۆدیی كوردی لێ دەپرسین و كۆیدەكردنەوە. ئەمە جگە لەوەی كۆمیتاس لەچەندین وڵاتی جیهاندا سیمیناری لەبارەی مۆسیقای ئەرمەنی و كوردییەوە ئەنجام دا و دەتوانین بڵێین كۆمیتاس بەشی خۆی رۆڵی هەبووە لە ناساندنی مۆسیقای كوردی لەنێو گەلانی ئەوروپی و ئەرمەنیەكان، لەهەمانكاتدا ئەمە گەواهی ئەوە دەدات كە مۆسیقای كوردی شوێنی خۆی كردۆتەوە لەنێو گەلانی جیهاندا.

كۆمیتاس لەزۆربەی وڵاتانی ئەوروپا و توركیا و میسر ئاهەنگ و كۆنسێرتی سازداوە، ئەمە جگە لەوەی چەندین سیمیناری لەبارەی مۆسیقاوە پێشكەش كردووە. لەئەستەنبوڵ تیپێكی مۆسیقای دامەزاند بە ناوی "كوسان" كە "300" ئەندامی موزیكژەنی هەبوو. كۆمیتاس خۆی سەرۆك و سەرپەرشتیاری گروپەكە بوو. زۆربەی موزیكناسەكان كۆكن لەسەر ئەوەی كۆمیتاس خاوەن بیری گرنگیدان بوو بە فێربوونی هونەری مۆسیقایی شەعبی (فۆلكلۆری- میللی).

كۆمەڵكوژی ئەرمەنیەكان تووشی نەخۆشی دەروونی كرد

كۆمیتاس خودی خۆی یەكێكە لە قوربانیەكانی كۆمەڵكوژی ئەرمەنیەكان، ئەگەرچی بە جەستە ڕزگاری بوو، بەڵام بەهۆی ئەو کارەساتە گەورەیەوە تووشی نەخۆشی دەروونی بوو و لە ئەنجامدا شێت بوو. لە ساڵی 1915  بەهۆی بینینی كۆمەڵكوژی تاساندی و  ئەو ئازار و نەهامەتیانەی لە كۆچڕەوی ئەرمەنیەكان بینیی، تووشی باری دەروونی ناخۆش هات .

 تراژیدیای ئەرمەنیەكان وەك دیمەنەكانی فیلمێك بەخێرایی و بە بەرچاویدا گوزەری دەكرد.  دیمەنەكانی ئەو كارەساتە بەجۆرێك كاری تێكردبوو  تا وای لێهات تووشی نەخۆشی دەروونی كرد.  لە ساڵی 1919 گەیەنرایە نەخۆشخانەیەكی تایبەت بە نەخۆشییە دەروونییەكان. لەوێش نە دەرمان و نە دكتۆرەكان نەیانتوانی چاری دەردی ئەو بكەن. دوای نزیكەی (20) ساڵ مانەوەی لە نەخۆشخانە هەر بەو خەم و ئازارە دەروونییەوە، چاوەكانی لێك ناو و كۆچی دوایی كرد و ساڵی 1935 ماڵئاوایی لەژیان كرد.

ژ.ت