تارێخنویسی سویسری ڤینسێنت گەربەر ماچۆ، ئیساتێ مۆدێلوو دەوڵەت- نەتەوەکان و دیموکراسییە تەمسیلییەکێ ئینێ ە قەیرانەنە و واتش: "وەراوەروو ئی وەربەسەینە، تیۆرییەکاو ئۆجالانی و بووکچینی دژوو سەرمایەدارینێ و مۆدێلێوی تازە پەی ئایندەی پێشکەش مکەرانێ."
وەختێو باسوو ئیکۆلۆژیی کۆمەڵایەتی مکریۆ، یەکەم نامێ کە مێ مەژگماوە، مۆرای بووکچینا. کە ویرۆکێ ویرمەند و تیۆریدەری نامیەی ئەمریکی مۆرای بووکچین، ساڵەو ٢٠٠٦ مەرد، پەرەش پنە دێنێ، تا ئیساتێچ جە ڕووەو فەلسەفەی سیاسی و کۆمەڵایەتییوە گرنگیی وێشا پارێزنان.
مۆرای بووکچین، کە وەڵێ کۆچی دماینیشنە جە ڕاو نامەیۆ، چەنی ڕابەروو گەلوو کوردی عەبدوڵا ئۆجالان زانیارییێش فاڕێنێوە، یۆن چا ویرمەندا کە ڕابەروو گەلوو کوردی عەبدوڵڵا ئۆجالانی جە ڕووەو تیۆرییوە ئیلهامش چەنە ورگێرتێنێ.
تیۆروو شارەوانیی ئازادیپارێزنی و ئیکۆلۆژیای کۆمەڵایەتی مۆرای بووکچینی، کە پەی وەرنیشتی جە ڕووەو تیۆرییوە پەی پراکتیکی یاونیێ یاگێ چێشێنێ؟ پەیوەندی بەینوو ڕابەروو گەلوو کوردی عەبدوڵا ئۆجالانی و مۆڕای بووکچینی چوارچوەو فەلسەفەی سیاسی و کۆمەڵایەتیینە چەنی وەش بی؟ تیۆروو شارەوانیی ئازادیپارێزنوو بووکچینی چەنی کاریگەرییش سەروو پارادایموو کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیکوو ڕابەروو گەلوو کوردی عەبدوڵا ئۆجالانی نیانرە؟ شۆڕشوو وەرنیشتی و پارادایمەکاو ڕابەروو گەلوو کوردی عەبدوڵڵا ئۆجالانی چەنی سەردەمێوەنە، کە هومێدوو چەپەکا جیهانەنە دەسنە بەرشیەن واوەی هومێدش بەخشاوە و پەی چە کەسانێوە بی بە هومێد؟ ئینێ و فرە پرسیارێ تەرێ هامشێوێما چەنی ڤینسێنت گەربەری، تارێخنویس و چالاکوو ژیوگەی سویسری، کە بە هەرمانەکاش سەروو ویرمەندی بەناوبانگ مۆرای بووکچینی ئشناسیان، واتەواچما کەردەن.
ئەوەڵ پەی یاواینەی خاستەر متاودێ دەربارەو چەمکوو ئیکۆلۆژیای کۆمەڵایەتی، کە مۆرای بووکچینی پێسەو تیۆرێوی باس کەردەن، دمایی کەردش بە جمیەرێوی زانیاریما دەیدێ؟
ئیکۆلۆژیای کۆمەڵایەتی، پێسە ئاماژەت پنەدا، جمیەرێوی ئیکۆلۆژییا، کە لاو مۆرای بووکچینیوە ساڵاو شەسەکانە دەسش پەنە کەردەن، کە ماچۆ ڕەگ و ڕێخەو کێشە ئیکۆلۆژییەکا ڕەگ و ڕێخەش جە کێشە کۆمەڵایەتییەکانە هەن. چارەسەرکەردەی کێشەی ئیکۆلۆژی تەنیا پارێزنای سروشتی نییا، بەڵکوم چارەسەروو ئا پەرسانە هەژموونی کۆمەڵایەتیینە دلێمانە هەنێ. بە مانێوی تەرە کێشەی کۆمەڵایەتی و کێشەی ژیوگەیی ساعیبێ یەک پێکئاماینێ و بە کەلیمێوی سادێ پێویسا پێوە چارەسەرێ بکریانێ.
شمە ماچدێ ڕابەروو گەلوو کوردی عەبدوڵا ئۆجالان ویروو مۆرای بووکچینینە ئیلهامش ورگێرتەن. پەیوەندیی بەینوو ڕابەروو گەلوو کوردی عەبدوڵا ئۆجالانی و مۆڕای بووکچینی بواروو فەلسەفەی سیاسی و کۆمەڵایەتیینە چێشەن؟
عەبدوڵا ئۆجالان ساڵەو ٢٠٠٤ نامێوەش پەی مۆرای بووکچینی نویستەن. بڕێ نامێ نویسیێ بەینشانە فارێێنێوە. بەڵام مۆرای بووکچین چا وەختانە فر پیرە بییەن و دماو چند ساڵێوی مەردەن. حەر وەروو ئینەیە ئی فاڕیایوە زانیارییا فرە توولش نەکێشتەن. پەیوەندیێوی سیاسی بییەنم، کە ئۆجالان شۆنەو شۆڕشێوە بییەن، کە بە بێ وەشکەردەی دەوڵەتێوی تازەی بکەرۆش و بە ئیلهامورگێرتەی جە ویرۆکە سیاسییەکاو بووکچینی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیکەنە هەوڵێش دێ جۆرێو جە کۆنفیدڕاڵی کۆمۆنەکا وەش بکەرۆ، کە بە بنەماکاو ئیکۆلۆژییوە پێوەرە لکی دریێنێ.
متاوی پەی خاستەر یاواینەی کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیکی، پارادایموو شارەوانیی ئازادیپارێزنوو مۆرای بووکچینی ڕۆشن بکەریوە؟
شارەوانیی ئازادیپارێزن لایەنی سیاسی ویرکەردەیوەی مۆرای بووکچینیا. جە دیایی ئادیوە گلێرگا مشۆم لامەرکەزی بۆ، جە ڕووەی سیاسییەوە و دماتەر فرەتەرین کۆمۆنی سەربەوێی سیاسی بۆ. ئی کۆمۆنێ متاوا یاسا و دەستووروو وێشا بکەرا و کوێ باوە پەی هامبەشکەردەی واریاتەکا. مەسەلەکێ وەرگێری و وە شکەردەی تۆڕێوی دیاریکریاو کۆمۆنەکان، کە پێکئاماێوی وەش بکەرۆ بەبێ وەشکەردەی فەرمانگێوی حکومیی ناوەندی. بە مانێوی تەرە مەسەلێ وەشکەردەی کۆنفیدڕاڵییا بەبێ ئەرەمەرزنایوە دەوڵەتی ناوەندی.
ئانەی من بزانوو ئۆجالان زیندانەنە وینایەکاو بووکچینیش وانێنێوە و ئیلهامش جە تیۆرەکەیش ورگێرتەن. جیای ئانەیە دەوڵەت نەتەوەی کوردی وەش بکەرۆ، ڕووەش وەنەو ئەڵتەرناتیڤی تەری کەرد. بە ئیلهامورگێرتەی جە ویروو بووکچینی، ئامانجش ئانەبێ، کە جە بنەماوگلێرگەیوە یاگەدارێوی بمجۆرە، کە سەروو بنەماو شۆڕشێوە بۆ، بێ ئانەیە بە زەبروو چەکی دەسەڵات بگێرۆ دەس.
ویرۆکەکە ئینا چێگەنە؛ حەریاگێوەنە کە بتاویۆ دەس بە ڕێکوستەی کۆمەڵەکا و ئاراستەکەردەی دیموکراسی بکریۆ، تا خەڵک هەست بە ئاسوودەیی بکەرا قەرارداینە و وەشکەردەی ئەرەمەرزیا دیموکراتیکەکانە بەبێ ئانەیە چەمەڕێ پەشتیوانیی دەوڵەتی و دەسەڵات بانێ. چی بوارەنە پەنەمشۆنە کاریگەرییەکاو فکرەکەو بووکچینی سەروو ویرۆکەکاو عەبدوڵا ئۆجالانیوە بیێبا.
سەرەڕاو ئینیشا جیاوازیێ هەنێ، بەتایبەت کە ئا سیستمە وەرنیشتنە مەرزیۆرە، چوارچوەو جەنگی و کێشە سیاسییەکانە ڕووە مدۆ، پاسە دیارا سیستمی مەبەس پا جۆرە مشۆم دابمەرزیۆرە، بنیات نەنریان.
بووکچین ڕوانگێوی فرە ڕادیکاڵانەش پەی هیچ سیاسەتمەدارێوی ورچنیای نەبییەن، گردشا بەشدارییشا جە کومەڵە دیموکراتیکەکاو کۆمۆنەکەینە کەردەن.
من قەت نەلانا وەرنیشت، بەڵام بە پاو ئانەیە مزانووش و ئا زانیارییا، کە ئینێ وەروو دەسمانە، هەڵای سەربەوێی کەمتەر دریان بە کۆمۆنەکا. بە وەرچەمگێرتەی ئانەیە کە ڕووەش دێنە، گێرا گرژیێوی بەینوو داوا ناوەندگەرایی و پێویسیی دیموکراسیینە بۆ تا ڕا بە گرد لاێوی بدانێ و وێشا وربسەنگنا.
هەرپاسە جە وەختێوەنە بووکچین زیاتەر سەرنجەش سەروو کێشە ئیکۆلۆژییەکا بێ، عەبدوڵا ئۆجالان زیاتەر سەرنجەش سەروو فێمینیزمی یان ئازادیی ژەنێ بێ، بە ڕاو من بەڕاسی چێوێوی خاس و ڕاسا کە ئۆجالان بە ڕاوشۆنی پێسەو سەرۆکایەتیی هامبەشی و پەرسەو یەکسانیی جێندەری مکەرۆ. ئینەیچە جیاوازیێوی تەروو بەینوو بووکچینی و پارادایموو ئۆجالانین.
هەرپاسە ڤینسێنت ئاماژەش پانەیە دا کە شۆڕشوو وەرنیشتی پێسەو بەدیلێوی قەوەتی بێ پەی ویرۆکەو دەوڵەت نەتەوەی پەرەش سانا و واتش: "وەرنیشت ئا یاگێنە، کە تیۆرییەکاش دلێنە یاونیا یاگێ. پەوکای فرە گرنگا. ویرۆکەو ڕاوە بەردەی شارەوانیی ئازادیپارێزنی پەی هەوەڵجاری وەرنیشتنە ڕەنگەو وێش نیشانە دا. سەلەمناش کە تیۆرێوی سەرکەوتەن. ئینەیچە جە سایێ ویرۆکەو ئۆجالانیوە ڕووەش دا. هەرپاسە پێویسا پاڵپەشتی شۆڕشوو وەرنیشتی بیمێ. چێوێ تەری گرنگ ئانەنە، کە شۆڕشوو وەرنیشتی سەلەمناش، کە سەرمایەداری چێوی نییا، کە قەت شکست نمارۆ.
ئاخروو قسەکانە ڤینسێنت سەرنجەش پەی هجوومەکاو دەوڵەتوو تورکی پەی سەروو وەرنیشتی ڕاکێشتە و واتش: " وەراوەروو هجوومەکاو دەوڵەتوو تورکینە پەی سەروو وەرنیشت، پێویسا پەشتیوانیی وەرنیشتی بکەرمێ، کە بە پاو ڕێسا میاندەوڵەتییەکا دەوڵەتوو تورکی مافوو ئانەیشە نییەن هجووم بکەرۆ سەروو وەرنیشتی. هەرپاسە نمەبۆ ویرما بشۆ ئەمریکا وەراوەروو هامپەیمانەکاوە وەرپەرسییش هەن و مشۆم به ویروو ئەورووپای قبووڵکریا نییهن، که تا ئیساتێچ پەکەکهەی پێسەو گرووپێوی تیرۆریستی پێناسه بکریۆ. نمەبۆ پاسە پێناسەو ئا ئەو ڕێکوستەیە بکەرمێ کە جەنگوو دژوو داعشینە هامکاریش کەردیمێ. بەڕاسی پێویسما بە فاڕیای وینای جیهانیا پەی پەکەکەی وەرنیشتەنە. پێویسا پەکەکە پیسەو جمیەریوی ئازادیوازی بوینمێ. پەکەکە و وەرنیشت پێویسشا پانەیەنە پێسەو بنیاتنەروو پڕۆژێوی دیموکراتیکی بوینیانێ. ئینجا پێویسا سیستموو وەرنیشتی نە تەنیا پەی سوریای، پێسەو ئۆجالانی واتش پێویسا پەی دیموکراتیکبییەی تەماموو وەرکەوتوو دلێراسەی به کاربێ.
"گۆشەگیریی ئۆجالانی شەرمەزاریێوی گەورەن"
درێژەو قسەکاشنە ڤینسێنت گۆشەگیریی عەبدوڵا ئۆجالانیش شەرمەزار کەرد و سەبارەت پا گۆشەگیرییە واتش: "گۆشەگیریی ئۆجالانی شەرمەزاریێوی گەورەن، ئۆجالان زیندانیێوی سیاسییا. قبووڵکریا نییا پەیوەندییش چەنی جیهانوو بەری پەی ماوەو ٢٥ ساڵا بڕیۆ. متاومێ پێسەو نموونێوی دۆخوو ماندێلای نیشانەش بدەیمێ. کە ماندێلایچ لاو کەسە هامشێواوە بە بارمتە گیریابێ. ساڵانێوی فرە زیندانەنە بێ و وەختێو زیندانەنە بەرشی پێسەو فریادڕەسی و قارەمانێوی خێرامای کریا. پێویسا چینیشاوە وانێوی وربگێرمێ. جیهانوو وەرنیشتینە سەبارەت پی پەرسەو عەبدوڵا ئۆجالانی دووەڕوویێوی ئاشکرا مکریۆ. گەرەکما ئی پەیامەیە بدەونە و بواچوو ئۆجالانی ویر نەبەردێوە و بزاندێ کە ئۆجالان کێن و نوێنەرایەتیی کێ و چێشی مکەرۆ.
ئاخروو قسەکانە ڤینسێنت سەرنجەش پەی هومێدبەخشیی وەرنیشتی کێشتە و واتش: "پەنەم وەشا چند چیوێ سەرو وەرنیشتی بواچوو، گرنگ نییا پەی دماتەری وەرنیشتنە چێش ڕووە بدۆ، گرنگەکە ئانەنە هەرمانە سەرەکییەکێ بە سەرکەوتەیی کریێنێ. چێوێوی فرە درێژخواین و ئومێدبەخش کریان. شۆڕشێوی کۆمەڵایەتی کریان و ئایندەو وەڵاتی بەردەوام گوزارشت چی ڕاسییە مکەرۆ. پەی بەردەوامی و ئایندەی، سڵام وەنەو گەلوو کوردی و وەرنیشتی مکەروو و هومێدوو سەرکەوتەیشا پەی موازوونە.
