تان و پۊ وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی و ھەنگامۍ کرڎەیۍ پەی ئاۋەڎانکەرڎەو ناوچەو ھۆرامانی و ئەۋەگېڵنای زۋانی ھۆرامی پەی بوارو وانای و ڕاۋەبەریی، کتێبێوەن جە نۋیستەی و ئاماڎەکەرڎەی

"ئاکۊ مارانی" و جەی دماوە بە زنجیرە جە بەشو هەورامی ئاژانسەکەیمان (فوڕات نیوز)ەنە وەڵاو مەکریۆنەوە.

بەشی یەرەم

ۋەڵینەو سیستەمەکا ڕاۋەبەریی کۊمەڵۊ مرۊڤایەتی

سیستەمە بەرکۆتەکۍ تاکو ئیسەو ۋەڵینەو مرۊڤایەتی:
- خانەۋاڎەیی
- کۆمونەیی
- خېڵایەتی
- کۊیلایەتی
- دەرەبەگایەتی
- سەرمایەداری
- ..... ؟

سیستەمە سەرەتاییەکۍ
بە پەیلۋاو من، سیستەمی خانەۋاڎەیی و کۆمونەیی و خېڵایەتی تاکو ڕادېۋ ھام-کاتۍ یەکتری، بەڵام ھام-یاگۍ یەکتری نەبیېنۍ، ۋەرو ئانەی پېسەو قۊناخېۋۍ سەردەمیۍ ھەر یەری پېۋەرە ڕیزکەرۇ، بەڵام بە جیا ڕۊشنایی ئۆ سەرشا ۋزۇ.

-    خانەۋاڎەیی
بە پەیلۋاو من، سەرەتا مرۊڤ بە شېۋەو خانەۋاڎەی و بنەماڵەی بەرکۆتەن و ژیۋان و سەردەمېۋ پەنەوازبېیەن، تاکو ڕۆتو کۊمەڵایەتیبېەی دەسشپنەکەرڎەن، کە پڕۆسێسەکە بە کۊمەڵایەتیی-بېیەی (سۆشیالیزەیشن) ئەژناسیان و دلېشەنە پەیۋەڼییە کۊمەڵایەتییەکۍ درۊسېبیېنۍ و سیستەمو ژیۋای کۆمونەیی سەرشھۊردان، کە سیستەمېۋی کۊمەڵایەتیین و ڕېشەش چە پەرەئەسای و  گۆرەبېیەی خانەۋاڎەی و بنەماڵەیۆ ئامان و کەسەکۍ پېۋەرە دلۍ مەڕېۋېنە ژیۋێنۍ و پېۋەرە وارڎەشا پېڎاکەرڎەن و پېوەرە وارڎەنشا و پېۋەرە ڕۇبەڕۇ مەترسییەکا بیېنېۋە. بە ئا جۊرە سیستەمی کۆمونەیی پڕۆسێسو کۊمەڵایەتییبېیەیش بە قۇچکە یاۋنان و کۆمونە سەرەتاییەکۍ درۊسېبیېنۍ و بیېنۍ بە بېشکۊ یەکسانی و داڎپەروەریی کۊمەڵایەتیی.

-    کۆمونەیی
بە ئا سیستەمە سەرەتاییە سرۇشتییە ماچیۊ، کە دماو سیستەمی خانەۋاڎەیی و بنەماڵەیی بە یۊگېرتەو خانەۋاڎە و بنەماڵەکا دلۍ کۊمەڵېۋی گۆرەتەرېنە یۊشاگېرتەن و چە ئا یۊگېرتەیۆ کۆمونەکۍ سەرشاھۊردان و تاکو ئیسەیچ گۊشە و کەنارو جەنگەڵەکا ئامازۆنی و ئەفەریکای و پایینی وەرکۆتی ئاسیایینە شۊنەۋارشا مەنەن، کە ڕەنگا وېپاریزنای ۋەرانۋەرو ھورۇژمو گیاندارا تەریۆ، کۆمونەکېش پېسەو یۊگېرتەی ناچاریی درۊسیکەرڎېبا. کۊمەڵە کۆمونەییەکۍ پېۋەرە ژیۋێنۍ و پېۋەرە ئەرەنیشتۍ بېینۍ، پېۋەرە چە بارەو ئاژۍ کۊمەڵەکېشا بڕیارەشادێنە و پېۋەرە وارڎەشا پېڎاکەرڎەن و پېۋەرە وارڎەنشا، پېۋەرە چە وېشا پارېزگاریشاکەرڎەن و پېۋەرە بارشاکەرڎەن. ئانەیچ سرۇشتییتەرین پېکئامای کۊمەڵایەتیی بېیەن، ھەر پاسە کە دلۍ گیاندارە کۊمەڵایەتییەکا تەریەنە ھەن. تاکو ڕادېۋ متاۋیۊ ۋاچیۊ کۊمەڵە سەرەتاییەکۍ پېڎابېیەی مرۊڤایەتی، کۊمەڵۍ کۆمونەیۍ بیېنۍ، بەڵام مەرج نېیا گرڎ ئاشتیوازی و ژېۋارپارېزی و بەبۍ گرفت و کېشمەکېشۍ بېیبا. 

ۋاچەو (کۆمون / کۆمونە) پەی ئا کۊمەڵا بەکاربریۊ، کە ھەروەزییانە پېۋەرە بەرھەممارا و پېۋەرە بەرو ڕەنجیشا موەرا و مژیۋا و پېۋەرە وېشا پارېزنا، دلۍ زۋانەکا وەرکۆتی میانییەنە (کۆمونە) بە "کۊمەڵۍ ھەرەوەزە" ئەژناسیێنە و تاکو ئیسەیچ چە جەھان و وەرکۆتی میانییەنە بەگرڎینەیی و چە ھۆرامانەنە شۊڼەۋارو کۊمەڵۍ سەرەتایۍ مەنەن، بەتایبەت چە ئا دەگا و ناوچانە، کە خان و سان و بەگلەرشا نەبېیەن و خەڵک سەرو بنەما سرۇشتییەکا کۊمەڵایەتی-بېیەی مرۊڤایەتی ھەرمانەشا کەرڎېنە و ھامکاری و کۊمەکو یەکتریشا کەرڎەن و بەشۊ یەکتریشا دان و پېۋەرە ئاساییش و ئارامی کۊمەڵېشا پارېزنان و سیستەمی ڕامیارییشا [خېڵەکی، دەرەبەگی، دۆڵەتی] نەبېیەن و سیستەمی کۊمەڵایەتییش سەرو بنەماو یاسا سرۇشتییەکا ژیۋای کۊمەڵایەتیی مەرزیانەرە؛ ئەر چە ھۆرامان بەرھەمئاۋرڎەی [سیستەمو باخداری] و نیشتەنگابېیەی [سیستەمو یانەسازیی] و کۇجیەسازیی و مېڎانسازیی و ھەۋارنشینیی و پەیۋەڼییە کۊمەڵایەتییەکا و ھامسایی سەرنجبڎریۊ، فرە بە ئاسانی شۊنەۋارو سیستەمی کۆمونەیی بەرگرنۊ و ۋینیۊ و ھیشتا مەنەن.

چە بارەو ئەۋەمەنەو کۊمەڵە کۆمونەییە سەرەتاییەکا چە ئارۊنە کریۊ بە کۊمەڵە سرۇشتییەکا ئامازۆنی ئاماژەبڎریۊ، کە دلېشانە یەرۍ جۊرۍ پېکئامێ کۊمەڵایەتیۍ و کولتۇری و پەروەردۍ جیاۋازیشا ھەنۍ:
- پېکئاما و پەروەرڎەی مرۊڤ-سالارانە : ئەڎا و تاتە پېسەو یۊی ئەرک و ماف و دەسەڵاتشا ھەن و ۋەرانۋەرو زاڕۊڵەی و پەروەرڎەیش پېسەو یۊی ئەرک و بەشداری و نەخششا ھەن. دلۍ ئا جۊرە کۊمەڵانە زاڕۊڵە ئازاڎتەر و پەروەرڎە ئارامتەر و نەرمتەر و ئازاڎیوازانەتەرا.

- پېکئامای ئەڎا-سالارانە : دلۍ ئی جۊرە کۊمەڵانە ژەنی سالارەنە و بڕیادەرەنە و بنەمانە. پەروەرڎە ڕەگەزسالارانەن و پایەگاو پیای و زاڕۊڵەی پایینتەرا .

- پېکئامای تاتە-سالارانە : دلۍ ئی جۊرە کۊمەڵانە، پیا سالارا و بڕیاردەرا و بنەمان و پەروەرڎە ڕەگەزسالارانەن و پایەگاو ژەنۍ و زاڕۊڵەی پایینتەرا .

ھەر بەپاو بنەماو پەروەرڎەی ڕەگەزیی و چینایەتی ھەر یۊ چە کۊمەڵەکا، ئەرک و ماف و بەشداریی و جۊرو ھەرمانۍ و تەنانەت قسەکەرڎەی و ئەرەنیشتەو کەسەکا فاڕیۊ و جیاۋازا، ھەر پاسە کە چە کۊمەڵە خېڵەکییەکانە پایەگاو سەرۊکھۊزی و چە کۊمەڵە فیئۆداڵییەکانە پایەگاو خانزادڎی و دەرەبەگی و چە کۊمەڵە بۆرجوازییەکانە پایەگاو سەرمایەدارا و ڕامیارا جیاۋاز و ۋەرتەرا و ۋەرتەریی ئابۇری و کۊمەڵایەتییشا ھەن و دەسەڵاتدارېنۍ.

کۊمەڵە کۆمونەییەکۍ بە وۍ-پارېزنای و مڎرامان ۋەرانۋەرو سیستەمو سەرمایەداریی، تاکو ئیسە بە جۊرېۋ چە جۊرەکا چە گۊشە و کەنارەکا ئەفریکای و ئاسیای و ئەمەریکای لاتینەنە وېشا پارېزنان و بە جۊرېۋ مەنېنۍ.

-    خېڵایەتی
بە ئا سیستەمەیە ماچیۊ، کە ھامکات و دلۍ درېژەو کۊمەڵۍ کۆمونەیینە بە مڵامەتو کۊچکەرڎەی و سەرھۊرڎای جەنگەکا و پەلاماردای یەکتری درۊسبېیەن و ژیۋای کۊچەریی و ئامیتەبېیەی ژیۋایشا بە جەنگ و پەلاماردای بەرڎەۋام پەی سەریشا و پەلامارۊ ئاڎېشا پەی سەرو کۊمەڵەکا تەری، بە سەرھۊرڎای سیستەمو سالاربېیەی تاکی سەرو کۊمەڵېرە، سەرەتا پایەگا و متمانەی کۊمەڵایەتیی و دماتەر ھەرماننەکەرڎەی سەرۊکی و مشەوەریش سەرو ڕەنجو کەسەکا دۆروبەریش و ئینجا درۊسبېیەی ۋەرتەریی ئابۇریی و دیسان پەنەوازیی دەسەڵاتداریی سەرو خەڵکی پەی پارېزنای ۋەرتەرییە ئابۇریی و کۊمەڵایەتییەکا سەرۊکی، کۊمەکشاکەرڎەن و سیستەمو خېڵایەتی و نېشتەگابېیەو خېڵەکا، زەمینەسازو سەرھۆرڎای خانزاڎیی و دەرەبەگی بېیەن. بەڕادەی کەم چە وەرکۆتی میانییەنە و بەتایبەت چە ناوچە خېڵایەتییەکا میزۆپۆتامیا و ئیرانییەنە پاسەبېیەن و ھەن.

خېڵایەتی و کۊمەڵە خېڵەکییەکۍ بە وۍ-گونجنای چنی سیستەمەکا دماو وېشا (فیئۆداڵی و سەرمایەداری) وېشا پارېزنان، چۇنکە سیستەمی خېڵایەتی سیستەمېۋی چینایەتین و ناکۊکیېۋی بنەڕەتیش چنی سیستەمە چینایەتییەکا دماو وېش نېیا و تاکو ڕادېۋ تەمامکەرو یەکتریەنۍ، بەبۍ پېکئامای خېڵایەتی پېسەو پلەکانۊ پەرەئەسای سیستەمی چینایەتی، سەرھۊردای کۊمەڵۍ فیئۆداڵیۍ ئەستەم بۍ و ھەر پاسە کە بەبۍ کۊمەڵۍ فیئۆداڵیۍ پېسەو پلەکانۍ دوەمۊ پەرەئەسای سیستەمی چینایەتی، سەرھۊردای سیستەمی سەرمایەداریی ئەستەم بۍ و ئەستەما.

-    کۊیلایەتی
کۊیلایەتی پېسەو قۊناخەکا تەرو ۋەڵۍ سەرمایەداریی گرڎ یاگېۋۆ سەرشھۊرنەڎان و ھەر پاسە گرڎ یاگېۋەنە ھامکات دلېنەنەلان. پەی نمۇنەی بەپاو دەقە ئایینییەکا ئیسلامی چە نیمە دۇرگای عەرەبییەنە کۊیلایەتی بېیەن، دماتەریش سەردەمو ئامای لەشکرو ئیمپڕاتۆرە ئۆروپاییەکانە خېڵە عەرەبەکۍ پېسەو دەڵاڵو  بازرگانە ئۆروپییەکا ئاسانکەرۍ بازرگانی کۊیلەتی بیېنۍ، دلۍ کۊمەڵەکا وېشانە پېسەو سەردەمو ۋەڵۍ سەرھۊردای ئایینو ئیسلامی بە دیارڎەیی نەمەن. بەڵام چە لایەنو ئەرەگېرە ئۆروپییەکاۋە و بە ڕەۋایەتی کلیسا مەسیحییەکا، یەرە سەڎ ساڵۍ بازرگانی کۊیلا بەرڎەۋام بېیەن.

ئەر گەرەکما بۊ، سەرەتاو سیستەمو کۊیلەتی دەسنیشانکەرمۍ، بە پەیلۋاو من گېڵۊۋە پەی سەردەمو خېڵە سەرەتاییەکا و ئەڕفانای ژەنا کۊمەڵەکا تەری و کۊیلەکەرڎەی و ناچارکەرڎەی ژەنا بە خزمەتکاریی سەرۊکھۊز و دەسەڵاتدارا خېڵی. چە ئا بارۆ، ئەر ئاھەنگو (وێو ئەۋەفاڕای) سەرنجبڎەیمۍ، بە ئاشکرا ھەر چە جۊرو ئاۋرڎەی و پۊشاکی و ھەلھەلە و تەنەکەکۋای تاکو شانازیی زەمای، ۋەڵینە کۊیلایەتییەکەو وېش نماییشکەرۊ.

دماتەر کە کشتکاریی بېیەن بە سەرچەمەو ژیۋای و بازرگانی، کۊیلەکەرڎەی پیایا بېیەن  بە سەرچەمەو ھېزو ھەرمانۍ و پارېزنای. ۋەڵۍ سەرھۊرڎای ئیمپڕاتۆرەکا و ئەرەگېرڎەی سەرزەمینەکا دۆروبەری، کۊیلەکۍ دۋۍ دەسۍ بیېنۍ: (دەسەی یەکەم) کەسانېۋ کە جەنگو کۊمەڵەکا دۆروبەریەنە دەسگیرکریێنۍ، دلۍ ئاڎیشانە ژەنی یەکەمین کەسانۍ کۊیلەکریێ بېنۍ. (دەسەی دوەم) دماو فرەبېیەی کۊیلەکریایا پېسەو ھېزی سەربازیی و ھەر پاسە پېسەو ھېزو ھەرمانۍ، ورڎە ورڎە کەسە نەڎار و بېدەسەڵاتەکۍ دلۍ خېڵی پېسەو کۊیلەی پلە-دۋی کۊیلېکریێنۍ. بە ئا جۊرە کۊیلەتی پەرەمسانۊ، بەڵام دلۍ کۊمەڵە کۆمونەیی و ئازاڎەکانە [چانیشا کۊمەڵە زاگرۊس-نشینەکۍ] کۊیلەتی سەرشھۊرنەڎان.

 دماو ئانەی کە بە فەرمانو کلیسای ئەرەگېرڎەی و کۊمەڵکوژکەرڎەی خەڵکە بۇمییەکا "ئەمەریکا"ی و "کەنەدای" و "ئوسترالیای" و "نیوزلەندە"ی و "ئەفەریکای"، کۊیلەکەرڎەی سیاۋ-پۊسەکا پەی ئمپڕاتۆرەکا ڕەۋاکریۊ، ئیتر کۊیلەکەرڎەی بۊ بە سەرچەمەو بازرگانی و ۋەڵۍ ١٤٩٢ تاکو نیمەو سەڎەو نۊڼزەی ڕەۋایەتی ئایینیش پنە بەخشیۊ.

ھەڵبەتە دماتەر بەتایبەت سەڎەی ھەژدەھەم و چا دماتەر، کۊیلەتی بەس پېسەو زنجیرکەرڎەی کەسەکا و بازرگانی ئەسای و ۋرەتەی کۊیلەکریایا و زیڼانکەرڎەیشا کیارەکانە نەمەن و پېسەو ھەر دیارڎېۋۍ تەرۍ سیستماتیکۍ پەرەسشئەسان و  سەربارو پاگەندەو نەمەنەی کۊیلایەتی چە جەھانەنە، تاکو ئی ڕۊزگاریچە ھەم پېسەو کۊیلەتیی جارا و ھەم پېسەو کۊیلەتیی ھامچەرخی بەرڎەۋاما و ئا سەرزەمینېچە، کە ۋەڵتەر کۊمونەیی ژېۋێنۍ و قۊناخەکۍ خېڵایەتی و ئیمپڕاتۆری/کۊیلایەتیشا نەبڕېنۍ، چە ئیسەنە و سایەو سیستەمو سەرمایەدارییەنە گرڎ کەس بېیەن بە کۊیلەو دۆڵەتمەڼا و بېجگە کۆمونە سەرەتاییەکا ئامازۆنی و پایینو وەرکۆتو ئاسیای و بەشېۋی کەمو ئەفریکای، سیستەمو کۊیڵایەتی ھامچەرخی [کۊیلایەتی دۆڵەتیی] تەنانەت ناوچەو ھۆرامانیچش گېرتەنەرە، کە ئا ناوچە بە درېژایی ۋەڵینەو وېش نە خېڵایەتی و نە کۊیلایەتی نەبېیەن.

بە پەیلۋاو من، چە ئیسەنە، ئیتر کۊیلایەتی بە باڵاتەرین شېۋازۊ وېش یاۋان و تەنانەت بېیەن بە کۊلتۇرو مرۊڤەکا جەھانی و فرە کەسۍ وېبەخشانە چە کۊیلە-بېیەی وېشا پارېزگاریکەرا. چە ئا بارۆ ھەر ئاڼە ۋەسېن، کە دۆروبەرو وېمانە کۊیلا پارتییەکا [ئەنداما پارتییەکا]، کۊیلا کۆمپانییەکا [ھەرمانکەرۍ]، کۊیلا پارلەمانی [دەنگدەرۍ] و کۊیلا دۆڵەتی [فرینەو کۊمەڵۍ] سەرنجبڎەیمۍ، کە سەرەڕاو نەژناسبېیەی سیستەمی دۆڵەتیی و سەرمایەداریی بە فرەو کۊمەڵەکا، کەچی مرۊڤو ئی سەردەمەیە ئەجۊش بەرو سیستەمی ڕامیارییۆ [دۆڵەتیۆ] ژیۋای نەبېیەن و نمەبۊ و ئەستەما.

ھەڵبەتە ئانەیچما ۋېرنەشۊ، کە چە ئی ڕۆزگارەنە بازرگانیکەرڎەی بە ژەنا و زاڕۊڵا بوارو سیکسۋرەشییەنە، گېرتەی و کوشتەی و بازرگانیکەرڎەی بە ئەنداما جەسەو مرۊڤی، کۊیلەکەرڎەی زاڕۊڵا بوارو قاڵی-چنیەی و کیارکا کاکاۋی و قاۋەی و ماساۋگېرتەینە، دیجیتاڵیزەکەرڎەی سێکسۋرەشی ژەنا و ...تد، دیارتەرین و زیڼەتەرین نمۇنۍ کۊیلەتیی مرۊڤو ئی سەردەمەیەنۍ و کۊیلەتی دلېنەنەلان،  بەڵکو بەس شېۋەش فاڕیان.

-    فیئۆداڵیی [خانزاڎی / دەرەبەگی]
بە ئا سیستەم و کۊمەڵۍ ماچیۊ، کە کەسېۋ یان خانەۋاڎېۋ سەرو بنەماو دارایی و دەسەڵاتېۋی، کە درېژەو پېڎابېیەو خېڵی و سەرۊکخېڵییەنە بەدەسئاۋریان، فەرماندارو دەگێۋۍ، ناوچېۋی و دماتەرېش چە ڕاو یۊگېرتەی و ئەرەگېرتەی و لۋای خان و بەگ و ئاغاکا پەی ژیرو سەروەیی زۆردارتەرینیشا و پەلامادای و ئەرەگېرتەی یاگەکا دۆروبەری، سیستەمی فیئۆداڵی گرڎگیر بۊ و بەرەو قۇچکە [پاشایی] و جەھانگیریی پاشایی ملمنیۊ و بە ئەرەگېرتەی و پەلوپۊشایش، جەھانی فرە خان و ئاغا و خېڵایەتی سەرو چڼ پاشێۋیەرە بەشکریۊ؛ نمۇنە سەرزەمینەکۍ ئێرانی و میزۆپۆتامیای سەرو پاشایی ئێرانی و ئوسمانییەرە بەشکریا و ئا ناوچۍ کە سیستەمی خېڵەکی و فیئۆداڵېشا نەبېەن [ھۆرامان بە نمۇنە] چېرو سیستەمو ئەرەگېریەرە [پەلاماردەریەنە] کەسانۍ کرېگیریێ بەنامۍ خان و سان و بەگلەری منریارە و کریا بە نمایەندەو دەسەڵاتداریی پاشاکا دۆروبەری و ناوچە خېڵەکییەکاچەنە یەکسەرە سەرۊکخېڵ و ئاغا و میرەکۍ با بە بەشېۋ چە ئیمپڕاتۆرییەکا و سیستەمی پاشایی یاگەگیر کریۊ و بۊ.

ھەڵبەتە ئانە درۊس نېیا، ئەر بەرەجیۊما، میانو کەسە دەسەڵاتواز و دەسەڵاتدارە ناوچەییەکانە، کەسانېۋ نەبیېنۍ، کە خیاڵو پاشابېیەیشا نەبېیەبۊ، بەپېچەۋانۆ، ئانە کە دماتەر دېۋجامەو ئایینی و نەژادیش "نەتەۋە" سەرەرە پۊشیۊ، جۊرېۋ بېیەن چە خیاڵو پاشابېیەی ئاغا و میرەکا و پەی ئا مەبەسییە ۋەرەنگاری و ناڕەزایەتی خەڵکی نەڎاری و چېردەسو خان و میرەکاشا پەی کەتواریکەرڎەو پاشابېیەو وېشا بەکاربەرڎەن و شۊڕشو خەڵکیشا ۋزتەنەنە خزمەتو ئامانجەکا وېشا، نمۇنە شېخ مەحـمۇڎ "مەلیک مەحـمۇڎ" کە کریگیریاو ئوسمانییەکا بېیەن ۋەرانۋەرو لەشکرو ئینگلیزی چە ناوچەکا ئیمپڕاتۆریی ئوسمانی و دۆروبەریشەنە مدران.

ھەردەم پاسە بېیەن، ھەر کات ۋەرەنگاری ڕزگاریوازانەو خەڵکی ھەڵمەتۊ لەشکرو پاشاکاش شکسدابۊ، یان پاشای شکسوارڎە یان پاشای نەیار چە ڕێ جیاۋاز جیاۋازېۋە، پەی دەسکەلاکەرڎەی کەسانېۋی کە ئازا و متمانەدارۍ کۊمەڵایەتیۍ بیېنۍ، کۊششاکەرڎەن، کە ئاڎېشا [خان و میرەکا] پەی لاو وېش کېشکەرۊ و کەرۊشا بە یاگەگیرۍ دەسەڵاتو پاشایی وېش چە ناوچە جیاۋازەکانە.

-    مشەوەریی [بۆرجوازی]
سیستەمو مشەوەری دلۍ سیستەمو فیئۆداڵییەنە سەرشھۊرڎان و شان بە شانو پېڎابېیەی شارەکا و بازرگانی میانو دەگێ پېسەو سەرچەمەو وارڎەی و شار پېسەو سەرچەمەو سەرھۊرڎای پیشەسازی بەتایبەت پیشەسازیی ماشینی، بوار پەی مشەوارڎەی کەسانېۋی بازرگانی سەرو ڕەنجو ھیتیارا و پەنەوازیی خەڵکو شاری بە بەرھەمە کشتوکاڵییەکا و ھەر پاسە سەرو ڕەنجو چینی زەحمەتکېشی تازەی [ھەرمانبەر] سەرمایەداریی درۊسبېیەن و بەپاو کەڵەکەبېیەو سەرمایەکا و درۊسکەرڎەی کارخانەی و بانکی و سیستەمی دۆڵەتی، دەسەڵاتو بۆرجواکا سەرو فیئۆداڵەکارە زاڵبېیەن و پەنەوازیی ڕاۋەبەریی مشەوەری پەی شکستدای و دلېنەبەرڎەی دەسەڵاتو خانزاڎ و میرە ناوچەییەکا، ۋیرلەو "نەتەۋە"بېیەو ھامزۋاناش درۊسکەرڎەن و کەرڎەنش بە دېۋجامەو خەڵەتنای خەڵکی پەی یاگەگیربېیەو دۆڵەتی ھامچەرخی و ئاراستەکەرڎەو ناڕەزایەتی ھیتیارا ۋەرانۋەرو خانزاڎ و میرەکا، پەی بەدەسەڵاتیاۋای سەرمایەدارا بەنامۊ گرڎو خەڵکیۆ "نەتەۋە"ی، کە بەس دەسەڵاتداریی چینېۋی تازەی بېیەن سەرو چین و تۋە زەحمەتکېشەکارە و چانەیە زیاتەر ھیچی تەر نەبېیەن و نېیا و نمەبۊ.

چە ئارۊنە سیستەمو مشەوەریی بېیەن بە سیستەمېۋی جەھانگیر و تەمامو بوارەکا ژیۋای مرۊڤیش پاۋانکەرڎېنۍ و ڕەنجو ھیتیارا و باخدارا و ھەرمانبەرا و تۋە زەحمەتکېشەکا تەری و سامانو کۊمەڵېش چەپاوڵکەرڎەن و فاڕانش بە دارایی تایبەتو چڼ خانەۋاڎېۋی فرە دۆڵەتمەڼو جەھانی و سەرو ئا بنەمایا، درۊستەرین و ئاسانتەرین شناسە پەی )مشەوەری( و )سالاری( ۋاچە ھۆرامییەکۍ بۊ "دۆڵەتمەڼ"؛ کەسېۋ کە چە دەزگاو دۆڵەتی بەھرەمەڼا و دەزگاو دۆڵەتی ئامرازو دەسو ئاڎیا و دۆڵەت ئامرازو پارېزناو دارایی تایبەتی و کاری کرېگیرتەی و سالاریی چینایەتین، پەرەئەساتەرین دەزگای چینایەتین و سیستەمی قۇچکەیی ڕاۋەبەرییش بە قۇچکە یاۋنان و مرۊڤایەتیش ۋستەن سەرو دۋە ڕاو : سیستەمو کۊیڵەتی ھەمیشەیی، یان، وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی.

بەڵام مشیۊ ئانەما چە ۋیرنەشۊ، کە فاڕیای سیستەمەکا ڕاۋەبەریی کۊمەڵۍ، ھیچ کات میکانیکی و ئاسمانکرڎ نەبېیەن و پېسەو وڕنای یانېۋی و درۊسۆکەرڎەیش گرڎو گۊشەکا دنیایەنە پېسەو یۊی شۊنۊ یەکتریەرە نامێنۍ و ھەرگیز خاڵۊ دمایی یۊیشا، خاڵۊ سەرەتاو ئەۋیتەری نەبېینە، بە واتێۋە تەرە، دەسپنەکەرڎەی کۊمەڵۍ خېڵایەتیۍ، دماییئامای کۊمەڵۍ کۆمونەیی نەبېیەن، بەڵکو سەرەتاو دلېنەلۋای ھەر سیستەمېۋی بە سەرەتاو دەسپنەکەرڎەی ئەۋیتەری دلۍ ۋەڵېنییەنە یان ھامکاتەنە بېیەن. ھەر پاسە، ھەرگیز دماییئامای قۊناخېۋی گرڎ لێۋو سەرزەمینیەنە ھامکات و پېسەو یۊی نەبېیەن. چە ئا بارۆ متاۋمۍ خېڵایەتی سەرنجبڎەیمۍ، کە فرە یاگانە دلېنەلۋان، کەچی ھیشتا وەرکۆتی میانیی و ھەرېمو "کوردستانی"یەنە مەنەن و شیرازەو کۊمەڵېن و چنی سیستەمو سەرمایەداریی وېش گونجنان. فرە یاگۍ تەرەنە کۊیلایەتی پەی دلۍ پەیۋەڼییەکا بەرھەمئاۋرڎەی سەرمایەداریی درېژبېیەنۆ، پەی نمۇنەی نیمە کېشوەری ھیندییەنە، کۆیلەبېیەو زاڕۊڵا چە پېشەرسازی قاڵیچنیەی چە پاکستان، ڕەنگکەرڎەی چە بەنگلادېش و ھیندستان، ماساۋگېرتەی چە فلېپین و ئەندونۆسیا و کاکاۋ-ڕنیەی چە ئەفریکا ...تد.

ھەر پاسە، ئانە شاییستەو ئاماژەدای و ڕۊشنکەرڎەین، کە گرڎو کۊمەڵەکا سەرزەمینی گرڎو سیستەمەکاشا نەگوزەرنێنۍ و نەبڕیېنۍ، پەی نمۇنەی کۊمەڵۊ ھۆرامانی سیستەمی خېڵایەتیش نەبېیەن، بېجگە ئا ھۆرامی زۋانا، کە ئیمپراتۆرییەکا ئێرانی و ئوسمانی بەرپڕنێنۍ و پەی بەرو ھۆرامانی بارکەرڎېنۍ و چنی کولتۇرو خېڵایەتی دۆروبەرو نشینگای تازەیشا تېکەڵۍ بېینۍ؛ پەی نمۇنەی ھۆرامی-زۋانەکۍ پاکستانی و خۆراسانی و موسڵی و کەرکۇکی و ..تد . ھەر پاسە بە جۊرېۋی گرڎینە سیستەمو کۊیلایەتی ناوچە وەرکۆتی میانییەنە سەرشھۊرنەڎان و نەبېیەن. 

ھەرچڼە چېرو ھەژمۇنو ئیمپراتۆری ئێرانی و ئیمپراتۆریی ئوسمانی پەی ئەرەمەرزنای سیستەمی خانی و سانی و میر و بەگلەری کۊششکریان، بەڵام چنی ئانەیچە چە ھۆرامان سیستەمو وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی دەگاکا بەرڎەۋام بېیەن و ھەر ھەلېۋە گونجیێنە، دەسەڵاتداریی سەپیاو خان و سان و بەگلەرا ڕەتکریانۆ و تەنانەت سیستەمی ئایینی و تەریقەتی شېخایەتی، کە چە (بوخارا) ئاۋریان، ناچاربېیەن چنی سیستەمی کۊمەڵایەتیی ناوچەو ھۆرامانی وېش گونجنۊ و چنی سیستەمو وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی دەگاکا وېش تېکەڵکەرۊ و ھەر پاسە سیستەمو دەرەبەگایەتی چە ناوچەو ھۆرامانېیەنە ئا پېکئاما ئابۇریی و کۊمەڵایەتیی و کولتۇرییەش نەبېیەن، کە ناوچەکا تەریەنە بېیەن و بەگلەرەکۍ بەس دەفتەردارۍ دۆڵەتی پاشایی بیېنۍ و پەی ناکۊکی درۊسکەرڎەی میانو خەڵکی و بە جەنگدای خەڵکی پەشتۊ سەرەو خان و سان و بەگلەرەکاۋە، کۆششکریان.

----------------------------
ڎ : ئەڎا
ۋ : ۋاران
ڼ : مەڼ
ۊ : لۊ
ﯗ = وو : (مــﯘ)

 

بەشی دووەم

بەشی یەکەم